Gotycki Zamek Królewski w XIV–XVI wieku

Historia tej królewskiej rezydencji zaczyna się w XIV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego. Wówczas przy trakcie handlowym, który wiódł z Krakowa na Śląsk wzniesiono murowany budynek o charakterze wieży mieszkalno-obronnej, zwany w źródłach fortalicium, którego relikty do dzisiaj tkwią w murach pałacu. Drewniany gotycki zameczek z wieżą (castellum) wybudowany został w 1357 (lub 1367)^[1] przez Kazimierza Wielkiego i pełnił funkcję letniej rezydencji królewskiej. Według legendy zamieszkiwały tam kochanki Kazimierza Wielkiego, w tym piękna Esterka, z którą według Jana Długosza miał dwóch synów, Niemierzę i Pełkę, a także córki.

Renesansowa willa królowej Bony w 1. poł. XVI wieku

W czasach Zygmunta I Starego i Bony Sforzy dawną wieżę kazimierzowską przekształcono w letnią rezydencję renesansową w typie suburbana. Otaczały ją wówczas inne zabudowania, składające się na okazałe założenie. Były to: dom mieszkalny położony w sadzie, łaźnia, wozownia, stajnie, piekarnia oraz spichlerz. W bezpośrednim sąsiedztwie ogrodzonej rezydencji znajdował się zwierzyniec, gdzie trzymane były m.in. niedźwiedzie^[2].

Manierystyczny Pałac Królewski w XVI–XVII wieku

Czasy Anny Jagiellonki i Stefana Batorego przyniosły kolejne zmiany w architekturze i funkcji rezydencji. Na zlecenie królewskie Santi Gucci w nowe założenie wkomponował pozostałości dawnej wieży mieszkalno-obronnej, od zachodu wzniósł piętrowy pałac z kamiennymi szczytami oraz połączył obie części otwartymi do wewnątrz galeriami. Gucci powiązał tradycyjne założenie dziedzińcowe z kreacją nowożytną, w której głównym elementem stał się jednoskrzydłowy, symetrycznie rozwiązany, reprezentacyjny pałac, natomiast dziedziniec arkadowy pełnił zasadniczo funkcję dekoracyjną. W tym samym czasie przypałacowy ogród przybrał formę włoską z charakterystyczną geometryzacją przestrzeni względem budynku mieszkalnego i osi widokowych. Założenie oparto na planie regularnego czworoboku podzielonego krzyżującymi się alejami. Pałac i ogród otoczono parkanem, poza którym znalazły się zabudowania mieszkalne dla służby i gospodarcze. W czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego nad dokończeniem inwestycji czuwała Anna Jagiellonka^[3]. To właśnie jej staraniem w latach 1588–1589 w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu królewskiego wzniesiono nowy dom folwarczny^[4].

Barokowy Pałac Królewski w XVII–XVIII wieku

Kolejne przemiany rezydencji nastąpiły za panowania Zygmunta III. Na początku XVII wieku Giovanni Trevano dobudował od strony południowej do gucciowskiego pałacu nowe, piętrowe skrzydło o symetrycznej fasadzie z niewielkim ryzalitem, gdzie ulokowano bramę przejazdową. Wówczas wprowadzono także surowe elewacje, dla których przeciwwagą stał się bogaty kamienny detal architektoniczny, w tym portal z rustykowaną arkadą. Całość przyziemia opasywał kamienny cokół, kondygnacje rozdzielał gzyms, a okna zdobiły kamienne obramienia. Zapewne w podobnym duchu przekształcono dwie pozostałe elewacje. Wnętrza nowego skrzydła, które przejęło funkcje reprezentacyjne, otrzymały bogate wyposażenie. Znalazły się tam wzorowane na wawelskich portale z herbami Wazów, marmurowe posadzki, kominki i piece. Wielce prawdopodobne, że przynajmniej w tym skrzydle wykonano dekoracyjne stropy ramowe. Sklepienie kaplicy znajdującej się w południowo-wschodnim narożniku pałacu ozdobiły sztukaterie. Ich autora należy wiązać ze środowiskiem pracującym wówczas przy dekoracji Kaplicy Królewskiej na Wawelu. Dnia 4 grudnia 1605 na polach przed rezydencją odbyła się uroczystość powitania Konstancji Habsburżanki. Dnia 20 stycznia 1633 z Warszawy przywieziono do pałacu trumny z ciałami Zygmunta III i jego żony, które były wystawione w tym miejscu do wieczora dnia 3 lutego. W latach 1642–1645 budowlę odrestaurowano staraniem Władysława IV. Dnia 15 lipca 1646 para królewska wyruszyła z Łobzowa na Wawel, gdzie odbyła się koronacja Ludwiki Marii Gonzagi. Kres świetności rezydencji przyniósł Potop szwedzki^[3].

W okresie panowania Jana III Sobieskiego (1674–1696) pałac został wyremontowany. Podczas wojny z Turcją w pałacu zamieszkała królowa Maria Kazimiera z dziećmi. Po powrocie król świętował zwycięstwo w Łobzowie, nie zaś na Wawelu. W pałacu wystawiano trofea wojenne.

W XVIII wieku rezydencja królewska w Łobzowie podupadła, głównie ze względu na brak zainteresowania nią ze strony królów z dynastii Wettynów.

Losy rezydencji w XIX i XX wieku

Za czasów zaborów losy pałacu były różne. Austriacy początkowo oddali posiadłość w wieczystą dzierżawę niejakiemu Beniszowi w zamian za zobowiązanie się do utrzymywania pałacu i ogrodu w stanie jego świetności. Gdy jego spadkobiercy nie wywiązali się z nałożonego zadania, Austriacy wykupili Łobzów z wieczystej dzierżawy przeznaczając go na Szkołę Kadetów (tzw. C.K. Instytut Kadetów). Po 1918 ulokowano tu Szkołę Podchorążych.

Współczesność (XXI wiek)

Po II wojnie światowej posiadłość przekazano Politechnice Krakowskiej. Część parku dworskiego została wykarczowana pod budowę stadionu WKS Wawel otwartego w 1953 r. Obecnie gmach pałacu nadal należy do Politechniki; mieści się w nim Wydział Architektury oraz Wydział Inżynierii Materiałowej i Fizyki (kiedyś Wydział Fizyki, Matematyki i Informatyki). Pałac wpisano do rejestru zabytków 18 listopada 1983 r. pod pozycjami A-127 i A-645 jako "założenie pałacowo-parkowe na Łobzowie". Miłośnicy zabytków oraz historycy sztuki postulują odrestaurowanie pałacu, który niegdyś był określany mianem drugiego Wersalu. Uwzględniając jego lokalizację w obecnym centrum Krakowa, niewątpliwie byłby ogromną atrakcją turystyczną, tym bardziej, że odtworzenia wymagałby tylko ogród, zaś pałac jedynie rewitalizacji.