O wolnej woli /De libero arbitrio/ – wczesny antymanichejski traktat św. Augustyna z Hippony napisany w latach 388–395. Potępiał determinizm.

Okoliczności powstania

Dzieło to powstało w dwóch etapach, pierwsza księga poświęcona moralnej i metafizycznej tematyce zła powstała w Rzymie. Augustyn napisał ją zimą 387/388 r., prawie rok po swym chrzcie. Być może nawet była pierwotnie wydana jako osobne dziełko. Dwie pozostałe księgi powstały w rodzinnej Tagaście i w Hipponie. Prace zostały zakończone w 395 r., na rok przed śmiercią biskupa miasta Waleriusza, którego Augustyn został następcą. Inspirację i podstawowe tematy dała dyskusja z Ewodiuszem, który wystąpił również w dialogu O wielkości duszy (De quantitate animae). Dialog O wolnej woli miał być w zamyśle autora odpowiedzią na błędne poglądy manichejczyków[1]. Tak pisał o tym w Sprostowaniach:

Podjąłem tę dysputę z myślą o tych, którzy twierdzą, że zło nie ma źródła w wolnym wyborze woli, i dowodzą, że w takim razie Bogu należy przypisać tu winę, jako twórcy wszelkich bytów /(łac.) naturae/. Chcą oni w ten sposób - w myśl swych bezbożnych błędów (bo to są manichejczycy) - wprowadzić jakąś niezmienną i współwieczną z Bogiem naturę zła (Sprostowania, 1,9.1).

Treść

Dialog składa się z trzech ksiąg:

  • Pierwsza - to analiza zła moralnego, polegającego przede wszystkim na podporządkowaniu rozumu namiętnościom. Sprawcą zła jest wola ludzka, która wybiera to, co gorsze.
  • Druga księga jest analizą istnienia Boga, swego rodzaju dowodem poruszającym się w ramach tzw. aleksandryjskiego schematu metafizyki, drogi wzwyż - od bytów niższych do wyższych.
  • Trzecia księga jest pochwałą Opatrzności Bożej. Porusza trzy grupy zagadnień:
    • Wolna wola a Boża wszechwiedza, zwłaszcza przedwiedza /(łac.) praescientia/
    • Grzech i opatrzność Boża. Zawiera analizy psychologiczne ludzkiej motywacji grzechu. Grzeszna wola ma miejsce w porządku, nad którym czuwa Opatrzność.
    • Rozwiązanie trudności wysuwanych przez manichejczyków, przede wszystkim kwestii zła poszczególnych dusz ludzkich[2].

Wolna wola a grzech pierworodny

Jednym z głównych tematów dzieła jest analiza roli wolnej woli (voluntas libera) w upadku pierwszych rodziców, Adama i Ewy.

Augustyn prowadzi swą refleksję o doskonałości stanu pierwotnej niewinności poprzez analizę obecnego stanu człowieka po grzechu. Mógł on z wielką łatwością zachować swą sprawiedliwość i świętość, skoro jego potomstwu udaje się przezwyciężyć jej brak:

Stwórca wszechrzeczy ukazuje, z jaką łatwością zachować mógł człowiek – gdyby tylko chciał – stan, w jakim został stworzony, skoro jego potomstwu udało się przezwyciężyć stan, w jakim zostało zrodzone[3]

Sprawiedliwość człowieka polegała na doskonałej rozumności, której nic nie zakłócało. Nie miał wtedy mądrości, gdyż co innego jest mieć zdolność rozumowania, a co innego mieć mądrość. Tę ostatnią zdobywa się przez zachowywanie przykazania[4]. By wola zwróciła się ku jakiemuś dobru, musi najpierw je dostrzec spojrzeniem ducha (intentio animae). Pośród całej hierarchii bytów, jedynie Bóg zasługuje, by kosztować i cieszyć się w pełni Jego dobrocią (frui). Byty materialne, jako stojące niżej od człowieka, są po to, by z nich korzystać (uti) - należy to do dziedziny twórczości, jest sprawą artyzmu - i wielbić Boga za nie. Nie mogą same w sobie jednak być dla człowieka przedmiotem radowania się (frui)[5]. Człowiek jest pośrodku, między Bogiem i stworzeniami. Pierwsi rodzice, spojrzeniem ducha (intentio animi) dostrzegali własne piękno. Wobec doskonałości i nieskończonego piękna Boga, powinni byli zachować postawę pokornego lekceważenia wobec siebie, by móc w prawdzie kosztować dobroci i wielkości Boga. Jednak zapragnęli jak Bóg radować się własną mocą - potestate sua frui. Za radą diabła uwierzyli w swoją wielkość. Uznali, że mogą stać się równie wielkimi i wspaniałymi jak Bóg. Unieśli się pychą, która jest początkiem wszelkiego grzechu[6]. Wolna wola jako taka - będąc stworzona przez Boga - jest dobra. Jej pożądliwy akt (avaritia, improba voluntas, cupiditas), do którego doszło w momencie grzechu, czyli nieuporządkowanego zwrócenia się człowieka ku własnej dobroci i dobroci innych stworzeń, Augustyn za 1 Tm 6,10 nazywa korzeniem wszelkiego zła (ks. 3,17.48).

Przeto pożądliwy akt woli jest przyczyną wszelkiego zła (…) Lecz jeśli spytałbyś się o przyczynę tego korzenia, jak mogłaby ona pozostać jeszcze korzeniem wszelkiego zła?[7]

Był to wolny akt niedoskonałości, braku (defectivus). Był on możliwy dlatego, że stworzenie powstało z niebytu (ex nihilo) i może zwrócić się ku nicości – omnis autem defectus ex nihilo est (Ks. 2,20.54)[8].

Wydania

  • Wydanie krytyczne: CCL 29, 207-321, wyd. W. M. Green /1970/.
  • Polski przekład: Anna Trombala, [w:] Augustyn, Dialogi filozoficzne, Kraków: Znak 1999, s. 493-649. Seria Filozofia i Religia.

Przypisy

  1. ↑ Por. J. Domański: O wolnej woli - Wstęp. W: Augustyn: Dialogi filozoficzne. s. 487.
  2. ↑ Por. J. Domański: O wolnej woli - Wstęp. W: Augustyn: Dialogi filozoficzne. s. 489-490.
  3. ↑ Etiam sic enim rerum Creator ostendit quanta facilitate potuisset homo, si voluisset, retinere quod factus est, cum proles eius potuit etiam superare quod nata est(Ks. III, 11.34; CCL 29,295).
  4. ↑ Aliud est enim esse rationalem, aliud esse sapientem. (…) Sicut autem natura rationis praeceptum capit, sic praecepti observatio sapientiam (Ks. III, 25.72; CCL 29,320)
  5. ↑ Ks. III, 25.72; CCL 29,319; por. W.E. Mann, Inner-Life Ethics, w: The Augustinian Tradition, s. 147-149
  6. ↑ ks. III, XXV.76, s. 647; CCL 29, 320 [32-38] ; por. Przeciwko manichejczykom komentarz do Księgi Rodzaju /De Genesi contra Manicheos/, II, 9.12; PL 34, 203
  7. ↑ ks. III, 17.48:Ergo improba voluntas, malorum omnium causa est.(...)Tu autem si huius radicis causam requiris, quomodo erit ista radix omnium malorum?
  8. ↑ Por. S. MacDonald, Primal Sin, w: The Augustinian Tradition, s. 111-112.

Linki zewnętrzne

Bibliografia

  • Domański J.: O wolnej woli - Wstęp. W: Augustyn: Dialogi filozoficzne. Kraków: Znak, 1999, s. 487-492, seria: Filozofia i Religia. ISBN 83-7006-681-X.
  • MacDonald S., Primal Sin, w: The Augustinian Tradition, G. B. Matthews (red.), Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press 1999,s. 111n, ISBN 0-520-20999-0
  • Mann W.E., Inner-Life Ethics, w: The Augustinian Tradition, G. B. Matthews (red.), Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press 1999, s. 147n ISBN 0-520-20999-0
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.