Pierwsza kampania śródziemnomorska

Okręt opuścił Portsmouth 9 września i sześć dni później przybył do Gibraltaru. Po kolejnych czterech dniach wyszedł na patrol u wybrzeży Sycylii, biorąc udział w osłonie konwoju z zaopatrzeniem dla Malty (operacja „Halberd”). Nie napotykając przeciwnika, „Sokół” zakończył patrol, wchodząc 1 października 1941 roku do portu w La Valetta, gdzie dołączył do 10. Flotylli Okrętów Podwodnych^[1]. W pierwszy patrol bojowy z Malty „Sokół” wyruszył 9 października, z zadaniem zaatakowania konwoju płynącego z Neapolu do Trypolisu, jednak ponieważ konwój rozbiło alianckie lotnictwo, został po dwóch dniach zawrócony do bazy^[1]. W trakcie następnego patrolu (od 23 października do 3 listopada 1941 roku) na Morzu Tyrreńskim zaatakował 28 października, w pobliżu wyspy Ischia, płynący w wykrytym konwoju włoski krążownik pomocniczy „Cittá di Palermo”. Polski okręt wystrzelił cztery torpedy, a kapitan Karnicki, polegając na obserwacji przez peryskop bojowy, zameldował o trafieniu w cel przynajmniej jednej z nich. Włoski okręt miał zostać zatopiony lub przynajmniej poważnie uszkodzony, co potwierdziła również komórka brytyjskiego wywiadu na Malcie i taki wynik ataku podawały starsze źródła^[15]. W rzeczywistości torpedy bądź chybiły celu, bądź eksplodowały przedwcześnie, ponieważ według nowszych badań, między innymi w archiwach włoskich i niemieckich, „Cittá di Palermo” już 19 listopada 1941 roku szedł w kolejnym konwoju do Afryki Północnej i był atakowany przez alianckie lotnictwo, co byłoby niemożliwe w przypadku trafienia go torpedą przez polską jednostkę^[16]. Ostatecznie włoski krążownik pomocniczy został zatopiony 5 stycznia 1942 roku przez brytyjski okręt podwodny „Proteus”^[6]. Jeszcze podczas tego samego patrolu, w nocy 2 listopada, w pobliżu wyspy Marettimo, „Sokół” napotkał płynący do Palermo włoski frachtowiec „Balilla”. Po zatrzymaniu statku i ewakuacji jego załogi polscy artylerzyści skutecznie ostrzelali cel. „Balilla” zatonął w ciągu kilkunastu minut, w odległości około 20 mil morskich od północno-zachodniego wybrzeża Sycylii^[6][16]. Według innych źródeł współudział w zatopieniu frachtowca miał brytyjski okręt podwodny „Utmost”^[17], ale wydaje się to nieprawdopodobne, ponieważ dzień wcześniej storpedował on włoski parowiec „Marigola” u brzegów Tunezji, w odległości około 190 mil morskich od miejsca ataku „Sokoła” i w innym sektorze operacyjnym^[6]. Następnego dnia, po powrocie na Maltę, „Sokół” był wizytowany przez generała Władysława Sikorskiego. W uznaniu dokonań i zasług dowódcy i załogi okrętu, kapitan Borys Karnicki został przezeń osobiście odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, a załoga – Krzyżami Walecznych^[18]. Na spotkaniu z załogą Naczelny Wódz przekazał marynarzom Jolly Rogera^[1], którego wywieszano po każdym zwycięskim patrolu, dokumentując sukcesy jednostki^[19].

Załoga „Sokoła” na pokładzie jednostki w 1941 roku

Kolejny patrol miał miejsce w dniach od 13 do 27 listopada 1941 roku w okolicy włoskiej bazy marynarki w Navarino na zachodnim wybrzeżu Peloponezu. 19 listopada kapitan Karnicki podjął trudną nawigacyjnie akcję wdarcia się do zatoki i znajdującego się w niej portu. Zakończyła się ugrzęźnięciem w zagradzającej wejście sieci przeciw okrętom podwodnym. Podczas próby uwolnienia się polski okręt obrzuciły bombami głębinowymi nieprzyjacielskie ścigacze. Bliskie wybuchy uszkodziły peryskop wachtowy i anteny radiowe^[1]. Po zakończeniu włoskich ataków dowódca „Sokoła” zdecydował się, wykorzystując rozdarcie w sieci, na wystrzelenie torped w kierunku stojącego przy nabrzeżu włoskiego niszczyciela, rozpoznanego jako należący do typu Soldati^[16]. Według najnowszych źródeł okrętem tym był „Strale” (typu Dardo)^[13], chociaż starsze opracowania wymieniają „Ascari”^[15] lub „Aviere”^[17] typu Soldati. Polski dowódca stwierdził, że co najmniej jedna z wystrzelonych torped trafiła w cel, zatapiając go lub uszkadzając i taki wynik ataku podawany był przez znaczną część źródeł^[15]. Nowsze badania, wykorzystujące dostęp do archiwów włoskich, nie potwierdziły jednak faktu zadania jakichkolwiek strat okrętom Regia Marina, a to, co polska załoga w panujących ciemnościach wzięła za oznaki sukcesu, było najprawdopodobniej odgłosami wybuchu torped na nabrzeżu^[13]. Akcję w porcie w Navarino upamiętniono przez naszycie na Jolly Roger kraty symbolizującej sieć przeciwtorpedową^[19].

Pomimo uszkodzeń „Sokół” pozostał w okolicy Navarino i w nocy z 21 na 22 listopada zaatakował opuszczające port trzy transportowce w eskorcie okrętu rozpoznanego jako torpedowiec typu Spica. Zgodnie z wynikami badań archiwalnych przyjmuje się, że były to dwa frachtowce: włoski „Bolsena” i niemiecki „Tinos”, osłaniane przez niszczyciel „Strale” (ten atakowany przez polski okręt 19 listopada) i torpedowiec „Orione”^[13]. Kilkanaście minut przed północą kapitan Karnicki wystrzelił trzy torpedy i, sugerując się odgłosami wybuchów zarejestrowanymi przez hydroakustyków, uznał, że dwie były celne i jeden z atakowanych statków odniósł uszkodzenia. W rzeczywistości atakowany konwój nie poniósł strat i 23 listopada dotarł do Bengazi w Libii^[13]. Niektóre źródła, opisując ten atak, przypisują polskiej jednostce uszkodzenie włoskiego zbiornikowca „Berbera”, który zatonął w nalocie brytyjskich bombowców na Navarino kilka dni później^[17].

W trakcie następnego patrolu dowódca „Sokoła” zaobserwował z dużej odległości eskadrę ciężkich okrętów z pancernikiem „Littorio” na czele, zmierzającą w kierunku Bengazi. Z powodu dystansu i dużej prędkości włoskiego zespołu niemożliwe okazało się zajęcie pozycji do ataku. Okręty eskortujące konwój napotkały później na morzu zespół okrętów Royal Navy, staczając 17 grudnia 1941 roku potyczkę zwaną I bitwą pod Syrtą^[1].

1 stycznia 1942 roku „Sokół” był ponownie wizytowany przez generała Sikorskiego. Pierwszy patrol w nowym roku, od 4 do 21 stycznia na Morzu Tyrreńskim, nie przyniósł spotkania z nieprzyjacielem^[1]. Za to na następnym, u wybrzeży afrykańskich w rejonie wysp Karkanna, polski okręt zatrzymał wieczorem 12 lutego włoski szkuner z napędem motorowym „Giuseppina” (392 BRT), wiozący ładunek węgla z Trypolisu do Tunisu^[20]. Po opuszczeniu statku przez załogę wszedł nań oddział pryzowy, by umieścić w przedziale silnikowym ładunki wybuchowe. Po eksplozji i trafieniu pociskiem z działa pokładowego szkuner zatonął. Wśród zdobyczy znajdowały się aktualne włoskie mapy Morza Śródziemnego, z zaznaczonymi pozycjami pól minowych. Jeszcze na tym samym patrolu „Sokół” atakował w nocy z 13 na 14 lutego włoski torpedowiec, jednak żadna z trzech wystrzelonych torped nie osiągnęła celu^[6].

W trakcie pierwszej kampanii śródziemnomorskiej „Sokół” odbył jeszcze jeden patrol, od 4 do 16 marca 1942 roku, bez kontaktu bojowego (w rejsie tym obowiązki dowódcy okrętu pełnił dotychczasowy zastępca, kapitan Jerzy Koziołkowski^[21]). W tym czasie znacznie nasiliły się naloty lotnictwa państw Osi na Maltę. W ataku przeprowadzonym 25 marca 1942 roku okręt został ciężko uszkodzony pobliskimi wybuchami bomb, a od odłamków zginął starszy marynarz Józef Paszek^[22]. Okręt miał rozbite baterie akumulatorów oraz uszkodzoną jedną śrubę i peryskop. Wobec stałych nalotów na wyspę i coraz większych strat wśród stacjonujących tam alianckich okrętów (1 kwietnia zatopiono dwa okręty podwodne: „Pandorę” i P.36, 9 kwietnia – niszczyciel „Lance”, uszkodzenia odniosły między innymi niszczyciele „Kingston” i „Gallant”^[23]), admirał Andrew Cunningham zdecydował wycofać z Malty wszystkie uszkodzone i nienadające się do działań bojowych okręty. Po prowizorycznych naprawach, dokonanych w znacznej mierze dzięki doskonałej postawie załogi okrętu, „Sokół” odpłynął z Malty 17 kwietnia 1942 roku wraz z krążownikiem „Penelope”^[24]. Ponieważ zniszczone akumulatory uniemożliwiały zanurzenie, polski okręt przebył całą trasę do Gibraltaru na powierzchni, docierając tam 28 kwietnia. Przebywający w stoczni remontowej okręt i jego załogę wizytował 17 maja 1942 roku generał Władysław Anders, będący w drodze do ZSRR^[1]. Ponieważ stocznie w Gibraltarze nie były w stanie usunąć wszystkich uszkodzeń, okręt skierowano do Wielkiej Brytanii. „Sokół” dotarł do Holy Loch 9 lipca 1942 roku, a następnie przeszedł do stoczni w Blyth na remont generalny^[25].

Operacje z Wielkiej Brytanii

18 sierpnia 1942 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy „Sokoła”. Z okrętu zszedł Borys Karnicki, awansowany do stopnia komandora podporucznika i przeniesiony do pracy sztabowej na lądzie^[26], nowym dowódcą został zaś dotychczasowy zastępca, kapitan Jerzy Koziołkowski^[21]. Remont okrętu w Blyth zakończył się 20 września, po czym „Sokoła” skierowano na próby morskie, trwające do 12 grudnia 1942 roku^[25]. Na początku 1943 roku okręt odbył dwa patrole u wybrzeży północnej Norwegii, w pobliżu Altafiordu, gdzie bazował w tym czasie niemiecki pancernik „Tirpitz”. Następnie wpłynął do Dundee, gdzie przebywał w tym czasie nowo pozyskany przez Marynarkę Wojenną bliźniaczy „Dzik”^[1]. Obydwa okręty miały zostać skierowane na Morze Śródziemne, w związku z czym poddane zostały pracom mającym je przystosować do pływania na tym akwenie. „Sokół” opuścił Dundee 18 marca 1943 roku, rozpoczynając tym samym drugą kampanię śródziemnomorską^[25].

Druga kampania śródziemnomorska

Okręt dotarł do portu w Gibraltarze 7 kwietnia 1943 roku, po czym, przez Algier, popłynął na Maltę. Do La Valetty wszedł 12 maja, szczęśliwie unikając w trakcie rejsu, w nocy z 5 na 6 maja, torped wystrzelonych przez nieprzyjacielski okręt podwodny. Na Malcie „Sokół” został ponownie włączony w skład 10. Flotylli Okrętów Podwodnych^[1]. Na pierwszym patrolu w tej kampanii zaatakował 8 czerwca 1943 roku w zatoce Squillace u brzegów Kalabrii włoski żaglowiec „Papá Michele”, jednak obie wystrzelone torpedy chybiły^[13]. W trakcie kolejnych dwóch patroli, prowadzonych jako zabezpieczenie desantu na Sycylię^[27], okręt miał prowadzić blokadę kolejno Neapolu i Bari. Pod Neapolem nie doszło do kontaktu z przeciwnikiem, pod Bari zaś załoga „Sokoła” dwukrotnie podejmowała próby ataku na nieprzyjacielskie konwoje, za każdym razem udaremniane przez okręty eskorty^[1]. Udział polskiego okrętu w operacji „Husky” upamiętniała naszyta na Jolly Roger sylwetka psa^[19].

W trakcie kolejnego rejsu bojowego, tym razem w okolice Brindisi, nastąpiła zmiana w układzie sił na Morzu Śródziemnym. Włoska generalicja, nie widząc szans w dalszej wojnie ze Sprzymierzonymi, doprowadziła do obalenia rządu Benita Mussoliniego. Nowy rząd marszałka Pietra Badoglio rozpoczął rozmowy o wycofaniu Włoch z wojny, zakończone podpisaniem 3 września 1943 roku traktatu o zawieszeniu broni. Jego ogłoszenie nastąpiło 8 września, a jednym z warunków układu było oddanie włoskiej floty pod kontrolę aliantów^[28]. Przebywający w morzu „Sokół” otrzymał w związku z tym rozkaz nawiązania kontaktu z kapitanatem portu w Brindisi i przekazania instrukcji dotyczących kotwiczących tam statków i okrętów. 12 września 1943 roku wpłynął do portu w Brindisi jako pierwszy aliancki okręt^[25]. W trakcie manewrów w porcie doszło do kolizji z włoskim kutrem patrolowym „Meattini”, który zatonął. Ze stacjonujących w Brindisi jednostek włoskich sformowano konwój, przeprowadzony później w eskorcie „Sokoła” do Tarentu^[6].

Kolejny patrol przeprowadził „Sokół” na Morzu Adriatyckim, w okolicach Poli. 4 października 1943 roku dwukrotnie bezskutecznie atakował torpedami nieprzyjacielskie transportowce: „Gigliola” i „Sebenico”. Dowódca okrętu raportował o trafieniu pierwszego z celów, jednak według współczesnych badaczy wystrzelona torpeda eksplodowała w odległości około 250 metrów przed statkiem, nie wyrządzając większych szkód^[13]. 7 października polski okręt odniósł swój największy sukces, zatapiając w okolicy przylądka Promontore (obecnie Kamenjak na półwyspie Istria) idący z Zary do Wenecji niemiecki transportowiec wojska (dawny statek pasażerski) „Eridania”^[29]. Z trzech wystrzelonych w kierunku celu torped trafiły dwie, powodując zatonięcie parowca w ciągu około 30 minut. Jednostka ta, o pojemności 7094 BRT była największym statkiem zatopionym podczas II wojny światowej przez okręty polskiej Marynarki Wojennej^[6]. Jeszcze tego samego dnia atakowany był nieskutecznie ostatnią torpedą kolejny niemiecki transportowiec „Sansego”, a ogniem artyleryjskim uszkodzono mały frachtowiec „Ugliano”^[30].

Ponieważ po kapitulacji Włoch zabrakło w centralnej części Morza Śródziemnego godnych uwagi celów dla operujących z Malty okrętów podwodnych 10. Flotylli, zdecydowano o przeniesieniu „Sokoła” i „Dzika” w skład 1. Flotylli Okrętów Podwodnych w Bejrucie. Miały stamtąd paraliżować ruch niemieckich (i greckich pozostających w służbie niemieckiej) jednostek na Morzu Egejskim^[1]. „Sokół” opuścił Maltę 15 października, na pierwszy patrol z nowej bazy wyszedł 4 listopada 1943 roku. W jego trakcie zatopił 11 listopada w rejonie wyspy Amorgos niewielki niemiecki kuter „Argentina”, zatrzymany i po opuszczeniu przez załogę wysadzony w powietrze^[30] (grupa abordażowa powróciła z interesującym trofeum: flagą hitlerowską^[19]) oraz 18 listopada, w pobliżu wyspy Santoryn, mały grecki kuter „Taxiarchis”, pomocniczy patrolowiec w służbie niemieckiej. Ta ostatnia jednostka została ostrzelana z działa pokładowego po wzięciu do niewoli czterech członków załogi: dwóch Niemców i dwóch Greków^[13]. 19 listopada „Sokół” zaatakował na zachód od zatoki Sitia na Krecie grecki szkuner „Agios Antonios” w niemieckiej służbie, przewożący włoskich jeńców wojennych. Po ostrzelaniu przez polskich artylerzystów statek skierował się do brzegu, gdzie został zniszczony po wystrzeleniu dwóch torped^[13]. Nieco później, po akcji w sąsiedniej zatoczce, zatopiono kolejny szkuner w niemieckiej służbie, „Konstantinos”, i pomocniczy okręt ochrony wybrzeża (Küstenschutzboot) „Möwe”^[18].

ORP „Sokół” z wywieszoną Jolly Roger w marcu 1944 roku

W kolejnym rejsie, w okolice wyspy Lemnos, „Sokół” atakował w nocy 11 grudnia, w sztormie i prawdopodobnie nieskutecznie, kolejny grecki statek. Jego nazwa nie została ostatecznie ustalona, źródła podają nazwę „Anthippi”, lecz ani ta nazwa, ani fakt zatopienia w tym rejonie jednostki pływającej nie znajdują potwierdzenia w wykazach flot i strat^[13]. Następnego dnia polski okręt zatopił na północ od Lesbos cztery niewielkie greckie szkunery. Pierwszym był „Agios Nikolaos”, kolejnym „Agios Eleimon”, trzeci i czwarty również nosiły nazwy „Agios Nikolaos”. Wszystkie zniszczono ogniem z działa pokładowego, a sześciu Greków z załóg kutrów przeszło na pokład polskiego okrętu^[30]. 15 grudnia rano „Sokół” zatrzymał kuter „Panagia” z Chios. Po obsadzeniu go załogą pryzową, przewieziono na pobliską wyspę Bozca, należącą do neutralnej Turcji, płynących na nim sześciu Greków i czterech z sześciu wziętych na pokład 12 grudnia (dwaj zostali na polskim okręcie, chcąc dołączyć do greckich oddziałów wojskowych walczących u boku aliantów)^[13]. Siedmiu płynących na „Panagia” niemieckich żołnierzy wzięto do niewoli^[30], a zabrana z kutra flaga ze swastyką wzbogaciła zbiór zdobyczy załogi^[19].

17 grudnia „Sokół” zaatakował czterema torpedami bułgarski frachtowiec „Balkan” służący do przewozu wojska, ale wszystkie chybiły^[13]. Statek ten został ostatecznie zatopiony 23 grudnia przez brytyjski okręt podwodny „Sportsman”^[31]. W dniach od 9 do 28 stycznia 1944 roku „Sokół” wykonał ostatni śródziemnomorski patrol, na którym 12 stycznia na Morzu Kreteńskim w pobliżu wyspy Milos zatopił ogniem artyleryjskim kuter „Agia Paraskevi”^[13]. Była to ostatnia zatopiona jednostka i ostatni atak polskiego okrętu podwodnego w II wojnie światowej^[30].

„Sokół” opuścił Bejrut 12 lutego, by przez Maltę dotrzeć 12 marca 1944 roku do Gibraltaru. Wychodząc stamtąd 20 marca, zakończył ostatecznie swą drugą kampanię śródziemnomorską^[1]. Działania obu polskich okrętów podwodnych typu U na Morzu Śródziemnym przyniosły im przydomek „Straszne Bliźniaki” (ang. Terrible Twins), nadany przede wszystkim na podstawie raportów o sukcesach odniesionych na patrolach, z których część po weryfikacji i porównaniu z danymi o stratach drugiej strony okazała się błędnymi^[16]. Niemniej jednak, w uznaniu dokonań polskich jednostek podwodnych i nawodnych na trudnym nawigacyjnie i operacyjnie akwenie Morza Śródziemnego, 9 lipca 1948 roku odsłonięto w Valettcie, w obecności gubernatora generalnego i przedstawicieli lokalnego rządu, dwujęzyczną tablicę pamiątkową poświęconą ich działalności podczas II wojny światowej. Obecnie znajduje się ona na zewnętrznej ścianie budynku maltańskiego National War Museum^[32]. Wyrazem uznania dla osiągnięć załogi „Sokoła” ze strony sojuszników było również odznaczenie kapitana Karnickiego wysokim odznaczeniem brytyjskim, Distinguished Service Order^[26].