Klasztor prawosławny

Według tradycji prawosławnej monastyr w Żyrowiczach został ufundowany w celu upamiętnienia objawienia maryjnego^[4], jakie miało miejsce w 1470^[2]. Dwaj pastuszkowie zobaczyli wówczas na gruszy, w majątku Aleksandra Sołtana, ikonę Matki Bożej emitującą nadprzyrodzony blask^[2]. Sołtan zabrał ikonę do swojego domu, lecz nie potraktował poważnie opowieści o jej pojawieniu się na drzewie. Na drugi dzień okazało się, że wizerunek ponownie pojawił się w pierwotnym miejscu. Sołtan nakazał wówczas wznieść w tym miejscu cerkiew Matki Bożej^[2]. Ikona zyskała sławę cudotwórczej, Żyrowicze stały się miejscem pielgrzymek^[2]. W 1493 przy cerkwi powstał monastyr^[2], uposażony przez Sołtanów^[4]. W 1520 jego zabudowania zostały zniszczone w pożarze. Według tradycji ikona została cudownie uratowana i odnaleziona przez mieszkańców na kamieniu w Żyrowiczach^[2].

Na miejscu zniszczonej cerkwi wzniesiony został kamienny sobór Zaśnięcia Matki Bożej, następnie wielokrotnie przebudowywany. W XVII w. wzniesiono także cerkiew na miejscu kamienia, gdzie odnaleziono ikonę po pożarze^[2].

Klasztor unicki

Po przejściu Sołtanów na katolicyzm rodzina ta zrzekła się prawa ktitorstwa w stosunku do monastyru żyrowickiego. W rezultacie w 1613 klasztor przeszedł z Kościoła prawosławnego we władanie unickiego zakonu bazylianów i przez kolejne dwa stulecia był znaczącym unickim ośrodkiem religijnym^[4]. Przejęcie monastyru przez unitów odbiło się szerokim echem w Rzeczypospolitej^[5].

W 1726 papież Benedykt XIII wyraził zgodę na koronację Żyrowickiej Ikony Matki Bożej jako cudownego obrazu. Koronacja nastąpiła w 1730. Ceremonii w klasztorze w Żyrowiczach przewodniczył unicki metropolita kijowski Atanazy Szeptycki^[4]. W okresie administrowania klasztorem przez bazylianów został on rozbudowany, m.in. w 1760 wzniesiono nowy sobór Zaśnięcia Matki Bożej, w 1672 cerkiew Objawienia Pańskiego, a w 1700 cerkiew św. Jerzego^[6]. W 1810 monastyr został rezydencją greckokatolickich biskupów brzeskich. W 1828 powstało przy nim seminarium duchowne^[4].

Klasztor prawosławny

Po synodzie połockim w 1839, na mocy którego doszło do likwidacji unii na ziemiach litewskich i białoruskich, monastyr ponownie przeszedł we władanie mnichów prawosławnych. Został również rezydencją prawosławnych biskupów wileńskich i litewskich, zaś działające w nim seminarium kształciło odtąd kandydatów na duchownych prawosławnych. Funkcje te monastyr pełnił przez sześć lat, do 1845, następnie rezydowali w nim wikariusze tejże eparchii^[4].

W XIX w. monastyr był ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym, przyciągającym pątników przede wszystkim na święta Opieki Matki Bożej i Zaśnięcia Matki Bożej. Klasztor prowadził szkołę psalmistów oraz placówkę kształcenia podstawowego. W II połowie XIX w. całość zabudowań monastyrskich została wyremontowana. Zakonnicy prowadzili sierociniec dla chłopców^[4].

W 1915 mnisi udali się na bieżeństwo, zabierając ze sobą cudowną ikonę Matki Bożej, klasztorne archiwum i część wyposażenia świątyń. Utensylia cerkiewne i ikony zdeponowano w piwnicy soboru Opieki Matki Bożej na Fosie w Moskwie, zaś archiwum w Noworosyjsku. W czasie I wojny światowej w monastyrze stacjonowały wojska niemieckie, które zamieniły część zabudowań na więzienie, zaś ikonostas w cerkwi św. Mikołaja zniszczyły na opał^[6].

Żyrowicka Ikona Matki Bożej

Po zakończeniu działań wojennych mnisi wrócili do Żyrowicz i ponownie zorganizowali wspólnotę. Na jej czele stanął archimandryta Tichon (Szarapow). W okresie międzywojennym funkcjonowanie klasztoru było utrudnione – Kościół katolicki domagał się przekazania mu majątku monastyru, zaś wojewoda nowogródzki traktował go jako ośrodek antypolskiej agitacji. Przełożony klasztoru faktycznie reprezentował poglądy zdecydowanie antypolskie i z tego powodu został ostatecznie zatrzymany, usunięty we wspólnoty i deportowany do Niemiec^[7]. W 1921 większa część majątku klasztornego oraz jego budynków mieszkalnych i gospodarczych została przejęta przez państwo polskie (część otrzymała następnie parafia katolicka oraz szkoła rolniczo-leśna), przez co sytuacja materialna wspólnoty znacząco się pogorszyła^[6]. W skład kompleksu klasztornego wchodziły wówczas sobór Zaśnięcia Matki Bożej, cerkwie Objawienia Pańskiego i św. Mikołaja oraz drewniana cerkiew św. Jerzego, jak również trzy budynki mieszkalne i kilka obiektów gospodarczych^[6]. W 1934, gdy Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego poprosiło wojewodów o listę prawosławnych klasztorów, które ich zdaniem należałoby zlikwidować, wojewoda nowogródzki nie wskazał monastyru w Żyrowiczach, podkreślając, że jest on ubogi, a jego mieszkańcy nie prowadzą antypolskiej działalności^[6]. Remonty świątyń, będących w bardzo złym stanie technicznym, dofinansowało starostwo w Słonimiu. W 1937 przełożony klasztoru, archimandryta Benedykt (Bobkowski), zainicjował organizowanie procesji z cudowną ikoną po okolicznych cerkwiach^[6].

Klasztor w Żyrowiczach, jako jedyny męski monastyr na Białorusi, był czynny także w okresie radzieckim^[2]. Współcześnie (XXI w.) jest klasztorem stauropigialnym, podlegającym bezpośrednio egzarsze Białorusi^[2].