Organy, urzędy i instytucje podległe ministrowi

Oprócz resortu, będącego urzędem pomocniczym, Ministrowi Spraw Wewnętrznych podlegały również dwa urzędy centralne:

• Główny Urząd Statystyczny – utworzony reskryptem Rady Regencyjnej z 13 lipca 1918 r.^[2] na bazie Wydziału Statystycznego Sekcji Ogólnej MSW. Zgodnie z ustawą z 21 października 1919 r.^[3] nadzorowany bezpośrednio przez Radę Ministrów, po wejściu w życie ustawy z 1 czerwca 1923 r.^[4] podporządkowany resortowi spraw wewnętrznych.
• Policja Państwowa – utworzona ustawą z 24 lipca 1919 r.^[5] w wyniku unifikacji służb policyjnych na terenie całego kraju. Wcześniej ministrowi podlegały: Milicja Ludowa (utworzona przepisami z 5 grudnia 1918 r.^[6] i dekretem z 7 lutego 1919 r.^[7]) oraz Policja Komunalna (utworzona dekretem z 9 stycznia 1919 r.^[8]). Autonomiczną jednostką była Policja Województwa Śląskiego (utworzona rozporządzeniem Wojewody Śląskiego z 17 czerwca 1922 r.). W okresie od 18 kwietnia 1921 r. do 28 grudnia 1922 r. Komenda Główna Policji Państwowej bezpośrednio wchodziła w skład resortu jako departament o specjalnym zakresie działania. Nowelizacja przepisów o policji została dokonana na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 6 marca 1928 r.^[9] W 1939 r. KG PP nadzorowała działalność następujących jednostek terenowych: komenda m. st. Warszawy, 15 komend wojewódzkich, 16 urzędów śledczych, 225 komend powiatowych, 17 komend miejskich, 61 wydziałów śledczych, 156 komisariatów, 2729 posterunków, 8 oddziałów rezerwy.

Szef MSW sprawował także częściowy nadzór nad formacjami zorganizowanymi na zasadach wojskowych:

• Korpus Ochrony Pogranicza – utworzony rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z 12 września 1924 r., podporządkowany MSW w kwestiach budżetowych i ochrony granicy wschodniej (pozostałe sprawy organizacyjne nadzorował Minister Spraw Wojskowych). Wcześniej podobne zadania w ramach resortu spraw wewnętrznych wykonywały: Bataliony Celne (od 10 września 1921 r.), Straż Graniczna (od 10 listopada 1922 r.), Policja Państwowa (od 1 lipca 1923 r.).
• Straż Graniczna – utworzona rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r.^[10], podporządkowana MSW w kwestiach ochrony granicy północnej, zachodniej i południowej (pozostałe sprawy organizacyjne pozostawały pod nadzorem Ministra Skarbu oraz Ministra Spraw Wojskowych).

Od 1918 r. trwał proces stopniowego ujednolicania organizacji władz administracji ogólnej. Ostatecznie zasady te zostały uporządkowane rozporządzeniem Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 r.^[11] Na jego podstawie w terenie funkcjonowały:

• wojewódzkie władze administracji ogólnej – wojewodowie i Komisarz Rządu m.st. Warszawy mianowani przez Prezydenta RP, podlegający pod względem personalnym Ministrowi Spraw Wewnętrznych, a pod względem służbowym właściwym ministrom. Autonomiczną pozycję posiadał Wojewoda Śląski na mocy przepisów Statutu Organicznego Województwa Śląskiego. W 1939 r. istniało 17 urzędów wojewódzkich.
• powiatowe władze administracji ogólnej – starostowie mianowani przez Ministra Spraw Wewnętrznych, podlegający pod względem personalnym i służbowym wojewodom. W 1939 r. istniały 264 starostwa powiatowe, w tym 23 starostwa grodzkie w powiatach miejskich.

Unifikacją objęto również ustrój samorządu terytorialnego, nad którym nadzór sprawowały odpowiednie terenowe władze administracji ogólnej oraz minister. Zgodnie z ustawą z 23 marca 1933 r.^[12] w jego skład wchodziły:

• organy samorządu powiatowego – rady powiatowe oraz wydziały powiatowe ze starostami na czele.
• organy samorządu gminnego – w gminach miejskich: rady miejskie oraz zarządy miejskie z prezydentami miast lub burmistrzami na czele; w gminach wiejskich: rady gminne oraz zarządy gminne z wójtami na czele.

Inne urzędy i instytucje podporządkowane resortowi to:

• Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie – utworzony ustawą z 30 stycznia 1920 r.^[13], zlikwidowany na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 16 stycznia 1928 r.^[14]
• Wojewódzkie Sądy Administracyjne w Poznaniu i Toruniu – utworzone rozporządzeniem Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 21 lutego 1920 r.
• Naczelny Nadzwyczajny Komisarz do Walki z Epidemiami – urząd powołany ustawą z 14 lipca 1920 r.^[15], pozostający pod nadzorem Ministra Zdrowia Publicznego, od 28 stycznia 1924 r. podporządkowany MSW^[16], zlikwidowany w związku z wejściem w życie ustawy z 21 lutego 1935 r.^[17]
• Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych – utworzony rozkazem Naczelnego Wodza z 9 września 1920 r., zlikwidowany na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 27 listopada 1920 r.^[18]
• Urząd dla Spraw Mniejszości w Katowicach – utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów z 3 listopada 1922 r.^[19], zlikwidowany zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 12 lipca 1937 r.^[20]
• Nadzwyczajny Komisarz do Walki z Drożyzną – urząd powołany uchwałą Rady Ministrów z 1 lutego 1923 r., zlikwidowany uchwałą Rady Ministrów z 23 czerwca 1924 r., następnie jego kompetencje przejął Wydział Aprowizacyjny resortu spraw wewnętrznych.
• Państwowe Zakłady Wodociągowe na Górnym Śląsku – utworzone rozporządzeniem Ministra Robót Publicznych z 27 lipca 1924 r.^[21] i pozostające pod jego nadzorem, od 1 lipca 1932 r. podporządkowane MSW.^[22]
• Państwowy Zakład Higieny – utworzony rozporządzeniem Prezydenta RP z 10 czerwca 1927 r.^[23] w wyniku połączenia w jedną instytucję Państwowego Zakładu Higieny, Państwowego Zakładu Badania Surowic oraz Państwowego Instytutu Farmakologicznego, podlegał resortowi spraw wewnętrznych do 1 lipca 1932 r., następnie został włączony do zakresu działania Ministra Pracy i Opieki Społecznej^[24].
• Państwowe Zakłady Badania Żywności i Przedmiotów Użytku – utworzone rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r.^[25], podporządkowane MSW do 1 kwietnia 1935 r., następnie zostały włączone do Państwowego Zakładu Higieny podlegającego Ministrowi Opieki Społecznej^[26].
• Państwowe Zakłady Przemysłowo-Zbożowe – utworzone rozporządzeniem Rady Ministrów z 18 czerwca 1928 r.^[27], były nadzorowane przez resort spraw wewnętrznych do 3 września 1936 r., następnie przekazano je Ministrowi Rolnictwa i Reform Rolnych^[28].
• Przedsiębiorstwo państwowe „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” – wydawanie publikacji książkowych i czasopism. Głównym pismem resortu była: „Gazeta Policji Państwowej (od 1919 r.), „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” (od 1922 r.), „Gazeta Administracji” (od 1936 r.). Inne wydawnictwa to: „Na Posterunku” (od 1920 r.), „Przegląd Policyjny” (od 1936 r.).

Najważniejsze zmiany w strukturze i zakresie działania

W ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ulegało wielokrotnym przeobrażeniom i reorganizacjom (było ich około 30). Z zakresu działania resortu, wyposażonego w dosyć szerokie kompetencje, wyłączano kolejne sprawy, które przekazywano innym urzędom w tworzącej się i ciągle ewoluującej administracji państwowej. W początkowych latach działalności z MSW wydzielono: służbę zdrowia (15 maja 1918 r.)^[29], statystykę ogólną (19 lipca 1918 r.)^[2], aprowizację (2 listopada 1918 r.)^[30], służbę weterynaryjną (13 stycznia 1919 r.)^[31], administrację techniczną (16 stycznia 1919 r.)^[32], poczty, telegrafy i telefony (7 lutego 1919 r.)^[33].

Wobec trudnej sytuacji wewnętrznej państwa zarówno struktura MSW, jak i innych resortów kształtowana była w sposób doraźny. Okólnikiem nr 295 z 20 maja 1919 r. ministerstwo zostało podzielone na sześć Sekcji (Ogólna, Administracji Powiatowej, Bezpieczeństwa i Obyczajności Publicznej, Samorządowa, Ustawodawczo-Opiniodawcza, Inspektorat). Kolejny okólnik nr 846 z 2 stycznia 1920 r. zredukował liczbę Sekcji do czterech (Ogólna, Administracyjna, Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy, Samorządowa).

Cywilne służby specjalne

Równolegle z kształtowaniem się wojskowych organów wywiadowczych (Oddział II Sztabu Generalnego WP) w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych podjęto próbę utworzenia odrębnego pionu cywilnych służb w celu zapewnienia bezpieczeństwa odradzającego się państwa polskiego. W drugiej połowie 1918 r. w ministerstwie zorganizowano Biuro Wywiadowcze. Głównym jego zadaniem było przeciwdziałanie wpływom bolszewickim w społeczeństwie oraz kontrola politycznej działalności mniejszości narodowych. Wobec niewielkiej skuteczności biuro zostało rozwiązane w marcu 1919 r. i zastąpione przez Wydział Informacyjny, który również nie spełnił pokładanych w nim nadziei.

W związku z faktem, iż funkcje informacyjno-polityczne spełniały także struktury Milicji Ludowej (Oddział Wywiadowczy) oraz Policji Komunalnej (Inspektorat Defensywy Politycznej), podjęto decyzję o zintegrowaniu i usprawnieniu wszystkich służb wywiadu politycznego. Po ostatecznym uformowaniu się jednolitych organów porządku publicznego w październiku 1919 r. sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego przekazano Policji Państwowej, natomiast polityczny nadzór powierzono Sekcji, a później Departamentowi Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy. Nowo powstały Inspektorat Defensywy Politycznej KG PP zajmował się inwigilacją oraz zwalczaniem organizacji i grup społecznych uznawanych za zagrożenie dla państwa. Od listopada 1920 r. jednostka funkcjonowała pod nazwą Wydział IV D KG PP, stopniowo rozbudowywano również komórki terenowe (ekspozytury i agentury).

31 maja 1922 r. ustalone zostały zasady współpracy z Oddziałem II SG WP. Od tej pory całość zadań związanych z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w kraju przejęło MSW. Oddział II SG WP skupił się natomiast na sprawach ściśle związanych z obronnością państwa i siłami zbrojnymi oraz działaniem poza granicami RP.

W celu zwiększenia kontroli policji politycznej przez organy administracji ogólnej 26 kwietnia 1923 r. dokonano wyłączenia tego pionu ze struktur Policji Państwowej. W jego miejsce powołana została Służba Informacyjna. W terenie zorganizowano specjalne komórki podlegające wojewodom i starostom (Oddziały i Agentury Informacyjne), natomiast pracę w centrali koordynował Oddział Informacyjny w ramach Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy. Ponieważ przedsięwzięcie zakończyło się niepowodzeniem, szybko powrócono do poprzednich rozwiązań. 16 czerwca 1924 r. utworzono Wydział V KG PP (Policja Polityczna). W terenie powstały Okręgowe Urzędy oraz Ekspozytury Policji Politycznej.

Ostateczną koncepcję rozdzielenia zadań służby bezpieczeństwa pomiędzy urzędników państwowych i funkcjonariuszy organów porządku publicznego wypracowano po zamachu majowym. 14 lipca 1926 r. pion policji politycznej został oficjalnie rozwiązany. Zadania kontroli sytuacji społeczno-politycznej w kraju powierzono wojewodom i starostom (Wydziały i Referaty Bezpieczeństwa Publicznego, od 1934 r. Wydziały i Referaty Społeczno-Polityczne) nadzorowanym przez Departament Polityczny. Sprawy walki z działalnością antypaństwową przejął natomiast Wydział IV KG PP (Centrala Służby Śledczej).

Ministrowie spraw wewnętrznych

• Jan Stecki (7 grudnia 1917 r. – 27 lutego 1918 r.)
• Stefan Dziewulski (kierownik) (27 lutego 1918 r. – 4 kwietnia 1918 r.)
• Jan Stecki (4 kwietnia 1918 r. – 5 września 1918 r.)
• Zygmunt Chrzanowski (23 października 1918 r. – 4 listopada 1918 r.)
• Stanisław Ustyanowski (kierownik) (4 listopada 1918 r. – 17 listopada 1918 r.)
• Stanisław Thugutt (17 listopada 1918 r. – 16 stycznia 1919 r.)
• Stanisław Wojciechowski (16 stycznia 1919 r. – 9 czerwca 1920 r.)
• Józef Kuczyński (kierownik) (23 czerwca 1920 r. – 24 lipca 1920 r.)
• Leopold Skulski (24 lipca 1920 r. – 28 czerwca 1921 r.)
• Władysław Raczkiewicz (28 czerwca 1921 r. – 13 września 1921 r.)
• Stanisław Downarowicz (19 września 1921 r. – 5 marca 1922 r.)
• Antoni Kamieński (10 marca 1922 r. – 11 grudnia 1922 r.)
• Ludwik Darowski (kierownik) (11 grudnia 1922 r. – 14 grudnia 1922 r.)
• Władysław Sikorski (16 grudnia 1922 r. – 26 maja 1923 r.)
• Władysław Kiernik (28 maja 1923 r. – 15 grudnia 1923 r.)
• Władysław Sołtan (19 grudnia 1923 r. – 21 marca 1924 r.)
• Zygmunt Hübner (21 marca 1924 r. – 7 listopada 1924 r.)
• Cyryl Ratajski (17 listopada 1924 r. – 14 czerwca 1925 r.)
• Władysław Raczkiewicz (15 czerwca 1925 r. – 5 maja 1926 r.)
• Stefan Smólski (10 maja 1926 r. – 15 maja 1926 r.)
• Kazimierz Młodzianowski (15 maja 1926 r. – 30 września 1926 r.)
• Felicjan Sławoj Składkowski (2 października 1926 r. – 7 grudnia 1929 r.)
• Henryk Józewski (9 grudnia 1929 r. – 3 czerwca 1930 r.)
• Felicjan Sławoj Składkowski (3 czerwca 1930 r. – 22 czerwca 1931 r.)
• Bronisław Pieracki (23 czerwca 1931 r. – 15 czerwca 1934 r.)
• Leon Kozłowski (16 czerwca 1934 r. – 28 czerwca 1934 r.)
• Marian Zyndram-Kościałkowski (28 czerwca 1934 r. – 12 października 1935 r.)
• Władysław Raczkiewicz (13 października 1935 r. – 15 maja 1936 r.)
• Felicjan Sławoj Składkowski (16 maja 1936 r. – 30 września 1939 r.)

Podsekretarze stanu (wiceministrowie)

• Stanisław Ustyanowski (23 maja 1918 r. – 15 lutego 1919 r.)
• Norbert Barlicki (7 stycznia 1919 r. – 17 stycznia 1919 r.)
• Józef Beck (31 stycznia 1919 r. – 20 lutego 1920 r.)
• Juliusz Dunikowski (6 marca 1920 r. – 23 października 1922 r.)
• Józef Kuczyński (6 sierpnia 1920 r. – 1 listopada 1921 r.)
• Karol Olpiński (30 grudnia 1922 r. – 21 maja 1926 r.)
• Feliks Dutkiewicz (13 kwietnia 1924 r. – 12 lipca 1924 r.)
• Stefan Smólski (24 grudnia 1924 r. – 14 czerwca 1925 r.)
• Maurycy Jaroszyński (12 października 1926 r. – 19 kwietnia 1929 r.)
• Bronisław Pieracki (19 kwietnia 1929 r. – 4 grudnia 1930 r.)
• Kazimierz Stamirowski (6 grudnia 1930 r. – 17 listopada 1931 r.)
• Władysław Korsak (6 grudnia 1930 r. – 30 września 1939 r.)
• Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski (17 listopada 1931 r. – 1 listopada 1932 r.)
• Mikołaj Dolanowski (2 listopada 1932 r. – 28 czerwca 1934 r.)
• Tadeusz Krychowski (11 lipca 1934 r. – 17 września 1935 r.)
• Henryk Kawecki (17 września 1935 r. – 5 lutego 1937 r.)
• Jerzy Paciorkowski (5 lutego 1937 r. – 26 stycznia 1938 r.)
• Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski (26 stycznia 1938 r. – 30 września 1939 r.)

Ministrowie spraw wewnętrznych na uchodźstwie

• Władysław Sikorski (30 września 1939 r. – 10 października 1940 r.)
• Stanisław Kot (10 października 1940 r. – 3 września 1941 r.)
• Stanisław Mikołajczyk (3 września 1941 r. – 14 lipca 1943 r.)
• Władysław Banaczyk (14 lipca 1943 r. – 24 listopada 1944 r.)
• Zygmunt Berezowski (29 listopada 1944 r. – 10 lutego 1949 r.)
• Roman Odzierzyński (kierownik) (7 kwietnia 1949 r. – 25 września 1950 r.)
• Jerzy Hryniewski (25 września 1950 r. – 13 maja 1954 r.)
• Władysław Dziadosz (8 czerwca 1954 r. – 5 sierpnia 1954 r.)
• Stanisław Lubodziecki (kierownik) (5 sierpnia 1954 r. – 22 czerwca 1955 r.)
• Jerzy Ścibor (8 sierpnia 1955 r. – 28 marca 1957 r.)
• Stanisław Pomianowski (kierownik) (15 kwietnia 1957 r. – 8 września 1959 r.)
• Stanisław Pomianowski (8 września 1959 r. – 26 września 1963 r.)
• Zygmunt Muchniewski (3 czerwca 1971 r. – 14 lipca 1972 r.)
• Alfred Urbański (18 lipca 1972 r. – 9 stycznia 1974 r.)