Okres pruski

Początki piśmiennictwa w Bydgoszczy sięgają czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzieła pisarskie, panegiryki i kroniki tworzyło duchowieństwo jak również ludzie świeccy. Początki drukarstwa w Bydgoszczy przypadają natomiast na 1806 r., kiedy Jan Adam Kimmel otrzymał zezwolenie na otwarcie pierwszej drukarni w Bydgoszczy^[2]. Zamierzenie to kontynuował jego pasierb, późniejszy II burmistrz Bydgoszczy Andreas Friedrich Gruenauer. Pierwsza drukarnia bydgoska rozpoczęła działalność w 1807 r., zaś jej nowe zabudowania na Przedmieściu Gdańskim, wzniesione w 1815 r. zachowały się do 2006 r., kiedy w ich miejscu powstała Galeria Drukarnia.

Istotny rozwój piśmiennictwa i drukarstwa nastąpił w okresie Księstwa Warszawskiego (1806–1815), kiedy Bydgoszcz została siedzibą departamentu. 1 lipca 1808 r. zaczęto wydawać w Bydgoszczy pierwsze czasopismo – Dziennik Doniesień Rządowych i Prywatnych Departamentu Bydgoskiego. Była to gazeta rządowa, wydawana przez prefekta departamentu Antoniego Gliszczyńskiego^[3]. Gazeta dwukrotnie zmieniając nazwę („Gazeta Bydgoska”, potem „Dziennik Tygodniowy Departamentu Bydgoskiego”) utrzymała się do końca okresu Księstwa (1815 r.) Po wchłonięciu Bydgoszczy przez Królestwo Prus, polską gazetę zastąpiła drukowana w zakładzie Andreasa Friedricha Gruenauera – tygodniówka Królewsko-Pruskiej Rejencji w Bydgoszczy (niem. Amtsblatt der Königlich-Preussischen Regierung zu Bromberg, dwujęzyczna do 1948 r.)^[4]. W I połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniały trzy drukarnie. Od 1832 r. wychodziły niemieckie gazety, początkowo nieregularnie, a od 1846 r. codziennie „Bromberger Wochenblatt” – pierwszy trwały dziennik bydgoski. Oprócz niego drukowano też konserwatywne pisma niemieckie.

Działalność polskich księgarni na terenie Bydgoszczy datuje się na 1868 rok (Tomasz Śniegocki), a drukarń na 1884 r., kiedy próbę organizacji polskiej drukarni akcydensowej podjął Mieczysław Roesner^[2]. W latach 1891–1894 Stanisław Tomaszewski razem z Julianem Prejsem wydawał polską gazetę „Straż Polska”, następnie „Pochodnię”, „Gazetę Narodową” i „Orędownik”, a od 1898 r. codzienną „Gazetę Bydgoską”, drukując je we własnej drukarni przy ul. Długiej^[5]. Periodyki te nie utrzymały się długo wskutek kar pieniężnych, szykan i pozwów sądowych wytyczonych przez władze pruskie. Kolejna gazeta: „Dziennik Bydgoski” wydawana przez Tomaszewskiego od 1902 r. przetrwała 2 lata, po czym została wykupiona przez Niemców, a wydawca uwięziony. Pismo wznowił w 1907 r. Jan Teska i wydawał mimo szykan pruskich, aż do włączenia Bydgoszczy do odrodzonego państwa polskiego. Okres działalności pierwszych drukarń w Bydgoszczy w latach 1885–1914 był równocześnie okresem uporczywej walki o kulturę polską w Bydgoszczy^[2]. Do wybitniejszych księgarzy polskich tego okresu, prowadzących mimo szykan działalność patriotyczną zaliczali się: Tomasz Śniegocki, Franciszek Kiedrowski, Leon Posłuszny, Waleria Modlibowska^[5].

Dwudziestolecie międzywojenne

W dwudziestoleciu międzywojennym w Bydgoszczy ukazywało się kilkanaście gazet i czasopism. Bydgoska prasa lokalna miała w tamtym okresie duży wpływ na poglądy czytelników i cieszyła się dużą popularnością. Dzienny nakład gazet w Bydgoszczy w roku 1925 sięgał 70 tys. egzemplarzy^[6]. Najważniejszą gazetą codzienną był chrześcijańsko-demokratyczny „Dziennik Bydgoski” prowadzony przez redaktora Jana Teskę. Z „Dziennikiem” konkurowała „Gazeta Bydgoska” (od 1933 r. „Kurier Bydgoski”) – organ Narodowej Demokracji, rozchodząca się w skromniejszej liczbie egzemplarzy na terenie województwa pomorskiego^[7].

W Bydgoszczy istniała także pewna liczba pism codziennych, które ukazywały się okresowo, m.in. codzienna gazeta poranna „Echo Zachodnie – Niezależny Organ Demokracji” (1926–1927; zmiana tytułu – od 45. numeru „Przegląd Zachodni”), sanacyjny „Kurier Pomorski” (1939–1938; mutacja toruńska – „Dzień Pomorski”, bydgoska – „Dzień Bydgoski”, później „Gazeta Pomorska”), „Dziennik Nadnotecki”, miesięcznik „Świat Pracy”, „Przegląd Wielkopolski” (1921), „Nowa Gazeta Bydgoska” (1921) – organ Stronnictwa Pracy, tygodnik „Słowo Wielkopolskie” (1922–1927) oraz „Robotnik Wielkopolski” (1923–1924), „Związkowiec” (1920–1923), tygodniki: „Nasz Sztandar” (1926), „Zjednoczenie” (1922), dwutygodnik „Światło” (1931), „Polska Niwa” (1939). Bydgoszcz była też siedzibą redakcji miesięcznika „Głos Powstańców i Wojaków” (1924–1925), będącego organem Związku Powstańców i Wojaków^[7].

W międzywojennej Bydgoszczy wydawano także znaczną liczbę czasopism kulturalno-literackich. Pierwszym tego typu pismem był tygodnik „Nowe Tory” (1920–1921). Krótkotrwałym periodykiem był „Helikon” (1924). Niewiele trwalsze okazały się: „Posiew Poetycki” (1938–1939) – pismo młodych poetów i prozaików, „Magazyn Powieściowy” (1933), dwutygodnik „Ze świata” (1932), pismo społeczno-kulturalne poświęcone repolonizacji „Zmartwychwstanie” (1922, red. Antoni Chołoniewski), „Biblioteka Pomorska” (1923)^[7]. Tematykę teatralną reprezentowały: tygodnik „Przegląd Teatralny i Filmowy” (1924–1925), „Almanach Teatru Bydgoskiego” (1924), „Scena Bydgoska” (1935–1939)^[7].

Najpoważniejszym periodykiem naukowo-regionalnym w międzywojennej Bydgoszczy był wydawany w latach 1933–1939 kwartalnik „Przegląd Bydgoski” (1933–1939), związany z osobą Zygmunta Malewskiego, badacza sztuki sakralnej, miłośnika Bydgoszczy. Poruszano w nim zagadnienia regionalne, historię Bydgoszczy i regionu oraz jego życia kulturalnego^[7].

Odrębną grupę pism stanowiły miesięczniki i kwartalniki adresowane do młodzieży szkolnej, m.in.: miesięcznik „Dziewczęta w Mundurkach” (1934–1939; Miejskie Katolickie Gimnazjum Żeńskie), miesięcznik „Ogniwa” (1934–1939), kwartalnik „Gryf” (1931–1934; Liceum Handlowe), miesięcznik „Junacy” (1932–1933), dwumiesięcznik „Nasza Myśl” (1936–1939, Miejskie Gimnazjum Kupieckie). Na łamach prasy młodzieżowej pisali przedstawiciele tzw. „młodej Bydgoszczy”, którzy głosili program „awangardy literackiej”, kultywowali regionalizm, przeciwstawiali się rutynie i tradycjonalizmowi. Ich przedstawicielem był m.in. Tadeusz Nowakowski (1917–1996)^[7].

W dwudziestoleciu międzywojennym powstała w Bydgoszczy duża baza poligraficzna. Największą drukarnią w mieście była wykupiona z rąk niemieckich w 1920 r. drukarnia Grunauera, określana jako największa na Pomorzu (600 osób zatrudnionych). Wykonywała ona liczne zamówienia Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska” w Warszawie. W mieście działał również Polski Instytut Narodowy (1921–1927) powołany za sprawą Antoniego Chołoniewskiego, Instytut Literacki „Lektura”, „Biblioteka Rady Artystyczno-Kulturalnej” i wiele innych. Ogółem w latach 1920–1939 działały w mieście trzy typy przedsiębiorstw poligraficznych: drukarnie połączone z wydawnictwem i publikujące głównie teksty własne („Biblioteka Polska”), oficyny prasowe (Drukarnia Bydgoska – wydawnictwo „Dziennika Bydgoskiego”) oraz usługowe zakłady graficzne, realizujące zlecenia nakładców i prowadzące marginesowo samodzielną produkcję wydawniczą (Drukarnia dla Handlu i Przemysłu, Drukarnia Polska i inne)^[7]. W mieście działała również niemiecka Drukarnia Emila i Hermanna Dittmannów – wydawca niemieckich gazet („Deutsche Rundschau in Polen”) i podręczników.

II wojna światowa

W okresie II wojny światowej zlikwidowano prasę polską, a wielu spośród drukarzy i dziennikarzy zostało zamordowanych przez Niemców w masowych egzekucjach. Podstawową gazetą codzienną była „Deutsche Rundschau”, służąca głównie propagandzie nazistowskiej^[8].

Okres Polski Ludowej

Po zakończeniu walk o wyzwolenie miasta zabezpieczono drukarnię przy ul. Jagiellońskiej, którą przemianowano na Drukarnię Wojskową, zaś później na Zakłady Graficzne im. Komisji Edukacji Narodowej^[9]. W siedzibie drukarni znajdowały się redakcje pierwszych powojennych gazet bydgoskich.

Pierwszą gazetą w powojennej Bydgoszczy były „Wiadomości Bydgoskie”, których pierwszy numer ukazał się 28 stycznia 1945 r. Pismo to redagowane przez Edwarda Łabentowicza i wydawane przez Tymczasowy Komitet Obywatelski był trybuną grodzkich trosk o powojenne losy miasta. 4 marca 1945 r. miejsce „Wiadomości Bydgoskich” zajęła „Ziemia Pomorska” (z mutacją terenową „Ziemia Kujawska”), której wydawcą była Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Gazeta ta wydawana w nakładzie 8,5 tys. egzemplarzy zamknęła działalność wydawniczą 31 grudnia 1951 r.^[10] 20 lutego 1945 r. otwarto w Bydgoszczy Pomorski Oddział Polskiej Agencji Prasowej, w którym pracowali m.in. Kazimierz Czachowski, Edward Łabentowicz i Waleria Drygała^[11].

W okresie 15 kwietnia 1945 r. – 6 września 1947 r. wydawano „Trybunę Pomorską”. Pismo to będące organem Polskiej Partii Robotniczej eksponowało problematykę polityczną i społeczną. Kontynuację pisma stanowiła „Gazeta Zachodnia”, skupiająca uwagę na zagadnieniach politycznych, gospodarczych i społecznych. 15 grudnia 1948 r. z połączenia tej gazety (organu PPR) i „Głosu Pomorza” (organu PPS) powstała „Gazeta Pomorska” – organ Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Publicystyką społeczną, ekonomiczną, rolną, kulturalną i sportową związana była z województwem bydgoskim. „Gazeta” posiadała dodatki specjalistyczne oraz była organizatorem wielu imprez kulturalnych, organizowanych wspólnie z Kujawsko-Pomorskim Towarzystwem Kulturalnym i Towarzystwem Przyjaciół Sztuki. „Gazeta Pomorska” była także inicjatorką wydawania w Bydgoszczy pisma popołudniowego, tj. „Dziennika Wieczornego”, który ukazał się po raz pierwszy 1 stycznia 1959 r.^[10]

22 października 1945 r. wydano pierwszy numer „Ilustrowanego Kuriera Polskiego” z inicjatywy Zygmunta Felczaka, wicewojewody pomorskiego. Była to gazeta ogólnopolska reprezentująca Stronnictwo Pracy. Pismo posiadało szereg dodatków, a w 1980 r. ukazywało się w nakładzie 90 tys. egzemplarzy dziennie^[10].

Oprócz czasopism o charakterze politycznym i codziennym ukazywały się także periodyki kulturalne. W okresie od 15 marca 1945 r. do połowy 1946 r. wychodziło w Bydgoszczy pierwsze w powojennej Polsce pismo dla dzieci „Iskierki Bydgoskie” wydawane przez Związek Nauczycielstwa Polskiego (Ludwik Bandura, Władysław Dunarowski, Franciszek Grott, Franciszek Łukasik, Joanna Markowska). Miesięcznik ten nawiązywał swym charakterem do międzywojennego „Płomyczka” i odegrał pożyteczną rolę, zwłaszcza w pracy uruchamianych na nowo szkół^[9]. W latach 1945–1949 wychodziło również pismo kulturalno-literackie „Arkona”, pod redakcją Mariana Turwida. Pismo redagowali również: Stanisław Brzęczkowski, Andrzej Bukowski, Aleksander Dzienisiuk, Alfred Kowalkowski i Jan Piechocki, a współpracowali m.in. Konrad Górski, Adam Grzymała-Siedlecki, Wacław Kubacki i Wilam Horzyca.

W styczniu 1955 r. powołano czasopismo „Pomorze”, które przejęło część zadań społeczno-kulturalnych „Gazety Pomorskiej”. Od 1957 r. uzyskało status dwutygodnika społeczno-kulturalnego, jako kontynuator „Arkony”, zaś ostatni numer pisma ukazał się w grudniu 1972 r.^[10] Kontynuatorem tego pisma były „Fakty” (w latach 1958–1972 „Fakty i Myśli” wydawane przez Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli)^[10]. Od lat 60. czasopiśmiennictwo regionalne wzbogacały periodyki wydawane przez Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy: „Kalendarz Bydgoski” i „Kronika Bydgoska”, zawierające opis faktów z przeszłości i teraźniejszości Bydgoszczy^[10] oraz „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza” wydawany od 1963 r. przez Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne. Rocznik zamieszczał materiały poświęcone życiu kulturalnemu regionu, w tym kalendarium wydarzeń, zestawy bibliograficzne literatury, omówienia książek i artykułów naukowych^[10].

Pod koniec lat 80. w Bydgoszczy ukazywały się: wydawane przez RSW Prasa-Książka-Ruch: „Gazeta Pomorska” (organ PZPR) i popołudniowy „Dziennik Wieczorny” oraz wydawany przez „Epokę” – „Ilustrowany Kurier Polski” (organ Stronnictwa Demokratycznego), kolportowany w województwach północnej Polski. Ukazywał się też tygodnik „Fakty”, kilkanaście tytułów prasy zakładowej oraz wydawnictwa podziemne „Solidarności”^[12] i innych środowisk^[13]. Druk czasopism zapewniały Prasowe Zakłady Graficzne w Bydgoszczy, należące do najnowocześniejszych i najbardziej wydajnych w całym kraju^[14].

Okres III RP

Po przełomie politycznym w 1989 r. gruntownie zmienił się krajobraz prasy bydgoskiej. Prawie wszystkie tytuły zmieniły właściciela, spora część zbankrutowała lub zmieniła profil. Rozpadł się koncern prasowy RSW Prasa-Książka-Ruch, a w jego miejsce na rynek prasowy weszło wielu nowych wydawców, zarówno krajowych jak i zagranicznych^[14]. W 1989 r. zaprzestano wydawania „Faktów”, zaś większość poczytnych dzienników objęła ustawa o likwidacyjna przedsiębiorstwa RSW Prasa-Książka-Ruch. W 1990 r. na rynku bydgoskim pojawił się „Express Bydgoski”, wykupiony następnie razem z „Nowościami” toruńskimi przez kapitał niemiecki. Ewolucję przeszła „Gazeta Pomorska”, która utrzymała się na rynku jako dziennik regionalny. W roku 1990 kilka razy w tygodniu zaczęła się pojawiać „Gazeta Bydgoska”, będąca mutacją „Gazety Wyborczej”. W 1991 roku dodatek zmienił nazwę na „Gazeta Regionalna” i zaczął się ukazywać codziennie; zasięg jego działania obejmował trzy województwa.

W połowie lat 90. przestały ukazywać się gazety popołudniowe, zaś sporą popularność uzyskały czasopisma samorządowe, parafialne, zawodowe i specjalistyczne. Ocenia się, że w roku 1992 na terenie województwa bydgoskiego ukazywało się 30 tytułów prasy samorządowej; w 1990 r. pojawiła się pierwsza w Bydgoszczy gazeta osiedlowa „Szwederowiak”^[14], zaś w 1993 r. – kolejna „Biuletyn Wilczak-Jary”^[12].

Na początku lat 90. „Dziennik Wieczorny” został wykupiony przez koncern „Gazeta Pomorska – Media”, zaś w 2000 r. zaprzestano jego wydawania ze względów ekonomicznych^[15]. Podobny los spotkał w 2003 r. najstarszy w regionie dziennik „Ilustrowany Kurier Polski”. Podjęto także próby wydawanie gazet bezpłatnych^[14].

W 2000 r. w Bydgoszczy ukazywały się dwa dzienniki z miejscowym rodowodem i znaczącym udziałem kapitału zagranicznego („Express Bydgoski”, „Gazeta Pomorska”), mutacja dziennika ogólnopolskiego „Gazeta Wyborcza” oraz trudna do oszacowania liczba miesięczników, kwartalników i pism okazjonalnych. Najsilniejszą pozycję w mieście uzyskał subkoncern prasowy „Gazeta Pomorska – Media”, będący odnogą koncernu Orkla. Bydgoski dziennik okazał się największym i najbardziej dochodowym dziennikiem regionalnym w Polsce^[14].

Od połowy lat 90. XX w. nowym nośnikiem medialnym stały się portale internetowe, zastępujące stopniowo tradycyjne gazety i czasopisma. Oprócz portali informacyjnych i samorządowych (urząd miasta, rady osiedli), pojawiły się portale obywatelskie nie związane z rządzącym establishmentem, w których mieszkańcy mogli dyskutować na bieżące tematy polityczne i społeczne^[12].