Masakry hamidiańskie
Ilustracja
Ciała Ormian zamordowanych w listopadzie 1895 roku w Erzurum. Fot. William Sachtleben
Państwo

 Imperium Osmańskie

Data

1894–1897

Liczba zabitych

80 000–300 000

Typ ataku

masakra, szaber

Sprawca

ludność muzułmańska
(Turcy, Kurdowie itd.)

brak współrzędnych

Masakry hamidiańskie[1][2] (orm. Համիդյան ջարդեր, tur. Hamidiye Katliamı, fr. Massacres hamidiens), określane również jako masakry Ormian z lat 1894–1897[3] – masakry Ormian w Imperium Osmańskim, które miały miejsce w połowie lat 90. XIX wieku. Szacunki w liczbie ich ofiar wahają się od 80 tys. do 300 tys.[4], w wyniku czego osieroconych zostało 50 000 dzieci[5]. Masakry zostały nazwane „na cześć” sułtana Abdülhamida II, który w swoich działaniach na rzecz utrzymania mocarstwowej pozycji upadającego Imperium Osmańskiego ponownie uznał panislamizm za ideologię państwową[6]. Chociaż masakry wymierzone były głównie w Ormian, w niektórych przypadkach zamieniły się one w systematyczne, antychrześcijańskie pogromy, takie jak masakra w Diyarbakır, w której, przynajmniej według jednego współczesnego źródła, zginęło także do 25 tys. Asyryjczyków[7].

Masakry rozpoczęły się w 1894 roku, lecz do największej eskalacji mordów doszło w latach 1895–1896. Sytuacja zaczęła się uspokajać w 1897 roku, po międzynarodowym potępieniu działań Abdülhamida. Najostrzejsze środki skierowano przeciwko długo prześladowanej społeczności ormiańskiej, która domagała się reform społecznych i lepszego traktowania ze strony rządu. Ofiarą masakr padali Ormianie w każdym wieku i obojga płci[8]. Stało się to w czasie, gdy telegraf mógł już rozpowszechniać wiadomości po całym świecie, dlatego masakry hamidiańskie były szeroko komentowane w mediach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, co przyczyniło się do znacznego pogorszenia wizerunku Turcji na arenie międzynarodowej.

Tło wydarzeń

Początki wrogości wobec Ormian leżały w coraz bardziej niepewnej sytuacji, w jakiej znajdowało się Imperium Osmańskie w ostatnich dekadach XIX wieku. Koniec panowania osmańskiego na Bałkanach zapoczątkował epokę europejskich nacjonalizmów i dążenie do samostanowienia przez wiele narodów długo pozostających pod panowaniem osmańskim. Ormianie w Imperium Osmańskim, którzy przez długi czas byli uważani za obywateli drugiej kategorii, zaczęli w połowie lat 60. i na początku lat 70. XIX wieku domagać się reform społecznych i lepszego traktowania ze strony rządu. Naciskali na zaprzestanie uzurpacji ziemi, „grabieży i mordów w miastach ormiańskich przez Kurdów i Czerkiesów, nieprawidłowości w poborze podatków, przestępczych zachowań urzędników państwowych i odmowy przyjmowania chrześcijan jako świadków w procesach sądowych”[9]. Żądania te zostały zlekceważone przez rząd centralny. Kiedy rodzący się nacjonalizm rozprzestrzenił się wśród Ormian w Anatolii, obejmując żądania równych praw i dążenia do autonomii, przywódcy osmańscy doszli do wniosku, że islamski charakter ich państwa, a nawet samo jego istnienie, są zagrożone.

Kwestia ormiańska

Połączenie rosyjskich sukcesów militarnych w niedawnej wojnie rosyjsko-tureckiej, wyraźnego osłabienia Imperium Osmańskiego w różnych sferach, w tym finansowej (Turcja bardzo ucierpiała w wyniku tzw. paniki z 1873 roku), terytorialnej (wspomnianej powyżej) i nadziei wśród niektórych Ormian na to, że pewnego dnia całe terytorium zamieszkane przez Ormian może być rządzone przez chrześcijańską Rosję, doprowadziło do nowego niepokoju wśród Ormian mieszkających w Imperium Osmańskim. Ormianie wysłali delegację pod przewodnictwem Mkrticza Chrimiana na kongres berliński w 1878 roku, aby lobbował u mocarstw europejskich uwzględnienie odpowiedniego zabezpieczenia dla jego rodaków w ostatecznym porozumieniu pokojowym. Sułtan nie był jednak gotów zrzec się żadnej władzy. Abdülhamid uważał, że nieszczęścia Imperium Osmańskiego wynikają z „niekończących się prześladowań i wrogości świata chrześcijańskiego”[10]. Postrzegał osmańskich Ormian jako przedłużenie tej zagranicznej wrogości, środek, za pomocą którego Europa mogła „dostać się do naszych najważniejszych miejsc i wyrwać nam wnętrzności”[6]. Turecki historyk i biograf Abdülhamida, Osman Nuri zauważył: „Samo wspomnienie słowa «reforma» irytowało go [Abdülhamida], pobudzając jego zbrodnicze instynkty”[11]. Słysząc o wizycie delegacji ormiańskiej w Berlinie w 1878 roku, sułtan z goryczą ocenił: „Taka wielka zuchwałość [...] Taka wielka zdrada wobec religii i państwa [...] Niech zostaną przeklęci przez Boga”[12]. Chociaż przyznał, że niektóre z ich skarg były dobrze uzasadnione, Abdülhamid przyrównał Ormian do „płaczek pogrzebowych, które udają ból, którego nie czują; są zniewieściałymi i tchórzliwymi ludźmi, którzy chowają się pod spódnicami wielkich mocarstw i płaczą z byle powodu”[13].

Hamidije

Ormianka i jej dzieci, którzy stali się uchodźcami podczas masakr hamidiańskich i pokonując bardzo duże odległości, szukali pomocy u zagranicznych, chrześcijańskich misjonarzy

Postanowienia dotyczące reformy prowincji ormiańskich zawarte w art. 61 traktatu berlińskiego (1878) ostatecznie nie zostały wdrożone, a zamiast tego nastąpiły dalsze represje. Zbiorowe notatki wysłane 2 stycznia 1881 roku przez mocarstwa europejskie przypominające sułtanowi o obietnicach dokonania reformy nie skłoniły go do działania. Wschodnie prowincje Imperium Osmańskiego były historycznie niepewne[14]; kurdyjscy rebelianci bezkarnie atakowali mieszkańców miast i wsi[15]. W latach 1890–1891, kiedy imperium było albo zbyt słabe i zdezorganizowane, albo niechętne do powstrzymania tych napaści, sułtan Abdülhamid nadał kurdyjskim bandom półoficjalny status. Złożone głównie z plemion kurdyjskich, ale także z etnicznych Turków, Juruków, Arabów, Turkmenów i Czerkiesów, uzbrojone przez państwo, zaczęły być nazywane Hamidije Alajlari („Pułki Hamidiańskie”)[16]. Bandyci z Hamidije otrzymali wolną rękę w atakowaniu Ormian, konfiskowaniu ich zapasów zboża, żywności i wypędzaniu zwierząt gospodarskich, przekonani, że unikną kary, ponieważ byli poddani wyłącznie sądom wojskowym[17]. W obliczu takich nadużyć i przemocy Ormianie utworzyli organizacje rewolucyjne, a mianowicie Socjaldemokratyczną Partię Hunczaków (których członków zwano hunczakami; założona w Szwajcarii w 1887 roku) i Armeńską Federację Rewolucyjną (nazywaną dasznakami, założoną w 1890 roku w rosyjskim wówczas Tyflisie)[18]. Pierwsze starcia i niepokoje społeczne nastąpiły w 1892 roku w Merzifonie oraz w 1893 roku w Tokacie.

Obrona Sasun

W 1894 roku sułtan zaczął atakować ludność ormiańską, stając się prekursorem masakr hamidiańskich. Prześladowania te wzmocniły nastroje nacjonalistyczne wśród Ormian. Pierwsza godna uwagi bitwa ormiańskiego ruchu oporu miała miejsce w mieście Sasun. Aktywiści partii hunczaków, tacy jak Mihran Damadian, Hamparcum Bojadżian, czy Hrair Dżochk, zachęcali do oporu przeciwko podwójnemu opodatkowaniu i innym osmańskim prześladowaniom, natomiast dasznacy uzbroili ludność regionu. Ormianie stawili czoła armii osmańskiej i kurdyjskim siłom nieregularnym pod Sasun, ostatecznie ulegając przewadze liczebnej i tureckim zapewnieniom o amnestii (której nigdy nie udzielono)[19].

W odpowiedzi na opór w Sasun, gubernator Muş zareagował, podżegając miejscowych muzułmanów przeciwko Ormianom. Historyk Patrick Balfour pisze, że tego rodzaju masakr często dokonywano, gromadząc muzułmanów w miejscowym meczecie i twierdząc, że celem Ormian było „uderzenie w islam”[20]. Sułtan Abdülhamid wysłał w teren armię osmańską, a także kolejne, uzbrojone grupy kurdyjskich sił nieregularnych. Przemoc rozprzestrzeniła się po całym kraju i dotknęła większość ormiańskich miast w Imperium Osmańskim[21].

Masakry

Szkic wykonany przez naocznego świadka masakr hamidiańskich

Wielkie mocarstwa europejskiej (Wielka Brytania, Francja i Rosja) w październiku 1895 roku zmusiły Abdülhamida do podpisania nowego pakietu reform, mającego na celu ograniczenie uprawnień Hamidije, który, podobnie jak traktat berliński, nigdy nie został wdrożony. 1 października 1895 roku dwa tysiące Ormian zebrało się w Konstantynopolu, aby złożyć petycję w sprawie wprowadzenia reform, lecz jednostki policji osmańskiej zaatakowały wiec i brutalnie go rozbiły[22]. Po otrzymaniu pakietu reform sułtan podobno powiedział: „Ta sprawa skończy się rozlewem krwi”[23].

Wkrótce w Konstantynopolu rozpoczęły się masakry Ormian, które następnie pochłonęły resztę zamieszkałych przez Ormian wilajetów: Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Mamuret-ul-Aziz, Sivas, Trebizond i Wan. Tysiące Ormian zginęło z rąk swoich muzułmańskich sąsiadów i żołnierzy armii osmańskiej, a znacznie więcej zginęło podczas mroźnej zimy 1895–96. William Sachtleben, amerykański dziennikarz, który akurat przebywał w Erzurum po masakrze w 1895 roku, opisał makabryczną scenę, na którą się natknął, w długim liście do „The Timesa”:

To, co ja sam widziałem tego piątkowego popołudnia [1 listopada], na zawsze wyryło mi się w pamięci jako najstraszniejszy widok, jaki może zobaczyć człowiek. Poszedłem z jednym z kawasów [strażników] poselstwa angielskiego, żołnierzem, moim tłumaczem i fotografem (Ormianinem) na cmentarz gregoriański [tj. ormiański apostolski] [...] Wzdłuż ściany na północy, w rzędzie o szerokości 6 m i długości 46 m leżało 321 martwych ciał zmasakrowanych Ormian. Wielu było torturowanych i okaleczonych. Widziałem jednego człowieka z twarzą całkowicie zmiażdżoną ciosem jakiejś ciężkiej broni po tym, jak został zabity. Widziałem ludzi z szyjami prawie odciętymi przez cięcie mieczem. Widziałem takiego, którego cała klatka piersiowa została oskórowana, przedramiona miał odcięte, a ramię zostało pozbawione skóry. Zapytałem, czy zrobiły to psy. „Nie, Turcy zrobili to swoimi nożami”. Kilkanaście ciał zostało w połowie spalonych. Wszystkie zwłoki zostały ograbione ze wszystkich ubrań, z wyjątkiem bawełnianej bielizny […] Bycie zabitym w bitwie przez odważnych ludzi to jedno; być zarżniętym przez tchórzliwych, uzbrojonych żołnierzy z zimną krwią, pozostając całkowicie bezbronnym, to inna sprawa[24]

Francuski wicekonsul w Diyarbakır, Gustave Meyrier, opowiedział ambasadorowi Paulowi Cambonowi historie o napaściach i zabójstwach ormiańskich kobiet i dzieci oraz opisał napastników jako „równie tchórzliwych, jak okrutnych. Odmówili ataku na miejsca, gdzie ludzie się bronili, a zamiast tego skoncentrowali się na bezbronnych dzielnicach”[25]. Najgorsze okrucieństwo miało miejsce w Urfie, gdzie wojska osmańskie spaliły katedrę ormiańską, w której schroniło się 3000 Ormian, i strzelały do każdego, kto próbował uciec[26].

Prywatny pierwszy sekretarz Abdülhamida napisał w swoich wspomnieniach o sułtanie, że „zdecydował się prowadzić politykę surowości i terroru wobec Ormian, i aby odnieść sukces w tym względzie, wybrał metodę zadawania im ciosu gospodarczego [...] Nakazał im [swoim współpracownikom] absolutnie unikać negocjowania lub omawiania czegokolwiek z Ormianami i zadać im decydujący cios w celu wyrównania rachunków”[27].

Zabójstwa trwały do 1897 roku. Wówczas Abdülhamid ogłosił zamknięcie „kwestii ormiańskiej”. Wielu ormiańskich rewolucjonistów zostało zabitych lub uciekło do Rosji. Rząd osmański izolował lokalne społeczności ormiańskie i ograniczył ormiańskie ruchy polityczne. Podczas masakr zaatakowano także niektóre inne grupy etniczne. Z francuskiej korespondencji dyplomatycznej wynika, że Hamidije dokonali rzezi nie tylko Ormian, ale także Asyryjczyków mieszkających w Diyarbakır, Hasankeyf, Sivas i innych częściach Anatolii[28][29].

Liczba ofiar śmiertelnych

Zamordowani Ormianie chowani w zbiorowej mogile na cmentarzu w Erzurum

Nie da się dokładnie ustalić, ilu Ormian zginęło, chociaż szacunki historyków wahają się pomiędzy 80 tys., a 300 tys.[4]

Niemiecki pastor Johannes Lepsius skrupulatnie zebrał dane na temat masakr i w swoich obliczeniach doszedł do liczby 88 243 zamordowanych Ormian, 546 tys. skazanych na ubóstwo, 2493 zniszczonych wiosek, z których to 456 mieszkańców zostało przymusowo nawróconych na islam[30] oraz 649 sprofanowanych kościołów i klasztorów, z których 328 zamieniono na meczety[31]. Oszacował również liczbę 100 tys. kolejnych zgonów wśród Ormian z powodu głodu i chorób, co pozwalałoby skalkulować łączną liczbę ofiar śmiertelnych na prawie 200 tys.[32]

Ambasador Wielkiej Brytanii oszacował, że tylko do początku grudnia 1895 roku zginęło 100 tys. osób[33]. Jednak masakry trwały jeszcze w 1896 i 1897 roku. Pracownik niemieckiego MSZ-u i turkolog Ernst Jäckh twierdził, że 200 tys. Ormian zostało zabitych, 50 tys. wydalonych, a milion ormiańskich domów splądrowanych i ograbionych[33][34]. Podobną liczbę przytoczył francuski historyk i dyplomata Pierre Renouvin, który twierdził, że zginęło i zmarło 250 tys. Ormian, na podstawie uwierzytelnionych dokumentów, z którymi miał styczność podczas pełnienia obowiązków dyplomatycznych[33][35].

Reakcje za granicą

Wieści o masakrach Ormian w Imperium Osmańskim były szeroko omawiane w Europie i Stanach Zjednoczonych oraz spotkały się z ostrymi reakcjami ze strony rządów innych państw, organizacji humanitarnych i prasy[36]. Brytyjskie gazety drukowane i ilustrowane regularnie opisywały masakry, a popularny tygodnik „Punch” opublikował dziesiątki szkiców ilustrujących rzeź[37]. Ponadto historyk Leslie Rogne Schumacher zauważył, że masakry „odzwierciedlały i wpływały na zmieniający się świat europejskich stosunków międzynarodowych” w latach poprzedzających I wojnę światową, osłabiając stosunki Wielkiej Brytanii z Imperium Osmańskim i wzmacniając brytyjskie więzi z Rosją[38].

Ambasador Francji opisał Turcję jako „dosłownie stojącą w płomieniach”, z „masakrami [dziejącymi się] wszędzie” i mordowaniem wszystkich chrześcijan „bez różnicy”[39][40]. Francuski wicekonsul oświadczył, że Imperium Osmańskie „stopniowo unicestwia element chrześcijański”, „dając kurdyjskim wodzom carte blanche, aby robili, co im się podoba, aby wzbogacali się kosztem chrześcijan i zaspokajali zachcianki swoich ludzi”[41].

Ormiańskie dzieci zamordowane w czasie masakr hamidiańskich, oczekujące na pochówek na cmentarzu ormiańskim w Erzurum, 1895

Jeden z nagłówków artykułu w „The New York Timesie” z września 1895 roku brzmiał Ormiański holokaust, podczas gdy pismo „Catholic World” oświadczyło: „Wszystkie perfumy Arabii nie są w stanie umyć rąk Turcji na tyle czysto, aby były zdolne dłużej trzymać stery władzy choćby ponad jednym calem chrześcijańskiego terytorium”[42]. Reszta amerykańskiej prasy wezwała władze do podjęcia działań w celu pomocy Ormianom i usunięcia, „jeśli nie przez działania polityczne, to poprzez użycie noża [...] zapalnego miejsca Imperium Tureckiego[42]. Król Belgii Leopold II powiedział brytyjskiemu premierowi Robertowi Salisbury’emu, że jest gotów wysłać swoje wojska kolonialne z Kongo Belgijskiego w celu „najechania i zajęcia” Armenii[43]. Masakry były ważnym punktem retoryki prezydenta Stanów Zjednoczonych Grovera Clevelanda, a w swoim programie opublikowanym w 1896 roku ówczesny kandydat Republikanów na prezydenta William McKinley wymienił ratowanie Ormian jako jeden ze swoich głównych priorytetów w polityce zagranicznej[42]. Amerykanie przebywający w Imperium Osmańskim, tacy jak George Washburn, rektor Robert College w Konstantynopolu, naciskali na swój rząd, aby podjął konkretne działania. W grudniu 1900 roku amerykański pancernik USS „Kentucky” zawinął do portu Smyrna, gdzie jego kapitan, „Red Bill” Kirkland, przekazał miejscowemu gubernatorowi następujące ostrzeżenie, nieco złagodzone przez jego tłumacza: „Jeśli te masakry będą kontynuowane, będę zaskoczony, jeśli któregoś dnia nie zapomnę o swoich rozkazach [...] i znajdę pretekst, aby rozwalić kilka tureckich miast. [...] Oskalpuję każdego, tureckiego sukinsyna, który ma włosy na głowie”[44]. Natomiast Amerykanie pozostający przez ten czas w Stanach Zjednoczonych, tacy jak Julia Ward Howe, David Josiah Brewer, czy John D. Rockefeller, zebrali i przekazali duże sumy pieniędzy oraz zorganizowali pomoc humanitarną, która została skierowana do Ormian za pośrednictwem nowo utworzonego Amerykańskiego Czerwonego Krzyża[45]. Inne grupy humanitarne i narodowej oddziały Czerwonego Krzyża pomagały, wysyłając pomoc pozostałym ocalałym, którzy umierali z powodu chorób i głodu[46].

W szczytowym momencie masakr, w 1896 roku, Abdülhamid próbował ograniczyć przepływ informacji napływających z Turcji („Harper's Weekly” został zakazany przez osmańskich cenzorów ze względu na obszerne relacje z masakr) i przeciwdziałać negatywnej prasie, werbując do pomocy życzliwych, zachodnich aktywistów i dziennikarzy. Przywódca syjonistyczny Theodor Herzl z entuzjazmem odpowiedział na osobistą prośbę Abdülhamida, by wykorzystać „żydowską władzę” w celu podważenia powszechnej sympatii odczuwanej wobec Ormian w Europie. Dzięki jego kontaktom pozytywne relacje z Imperium Osmańskiego były także publikowane w wielu europejskich gazetach i czasopismach, a sam Herzl bezskutecznie próbował pośredniczyć między sułtanem a armeńskimi działaczami partyjnymi we Francji, Wielkiej Brytanii, Austro-Węgrzech i innych krajach. Herzl przyznał, że układ z Abdülhamidem był tymczasowy, a swoje usługi świadczył w zamian za wypracowanie bardziej przychylnego stosunku władz osmańskich do syjonizmu. „Pod żadnym pozorem” – pisał – „Ormianie nie mogą się dowiedzieć, że chcemy ich użyć do zbudowania państwa żydowskiego”[47][48]. Herzl przeklinał łaskę sułtana. Bernard Lazare opublikował list otwarty, w którym skrytykował Herzla i zrezygnował z członkostwa w Komitecie Syjonistycznym w 1899 roku. Jeden z przywódców Komitetu, których Herzl chciał zaciągnąć do współpracy, Max Nordau, odpowiedział mu jednowyrazowym telegramem o treści: „Nie”[49].

Atak na Bank Osmański

Pomimo ogromnej sympatii społecznej, jaką odczuwano dla Ormian w Europie, żadne z mocarstw europejskich nie podjęło konkretnych działań, aby poprawić ich sytuację. Sfrustrowani tą obojętnością i brakiem działań, Ormianie z frakcji dasznaków aby zwrócić większą uwagę na masakry, 26 sierpnia 1896 roku zajęli zarządzany przez Europejczyków Bank Osmański[50]. Chociaż ich żądania zostały odrzucone, a w Konstantynopolu rozpoczęła się nowa fala mordów, akt ten został pochwalony przez prasę europejską i amerykańską, która oczerniła Abdülhamida i przedstawiła go jako „wielkiego mordercę” i „krwawego sułtana”[51]. Wielkie mocarstwa obiecały podjąć działania i egzekwować nowe reformy, chociaż nigdy nie przyniosły one skutku z powodu ich wzajemnie sprzecznych interesów politycznych i gospodarczych[52].

Niedokładne raporty rządu osmańskiego

Hadżi Agha, muzułmanin, który podobno stał na straży przed szpitalem w Aintab, aby chronić go przed pogromem Ormian w 1895 roku[53]

George Hepworth, wybitny dziennikarz końca XIX wieku, który podróżował przez osmańską Armenię w 1897 roku napisał książkę pt. Through Armenia on Horseback, w której omówił przyczyny i skutki masakr hamidiańskich. W jednym z rozdziałów Hepworth opisał rozbieżność pomiędzy rzeczywistym przebiegiem masakry w Bitlis, a oficjalnymi raportami przesłanymi do Wysokiej Porty. Po przedstawieniu osmańskiej wersji wydarzeń, która obarczyła winą wyłącznie Ormian z Bitlis, Hepworth napisał:

To jest relacja z wydarzeń, która została przesłana do Yildiz, i zawiera ona wszystko, co sułtan chciałby, abyśmy o nich wiedzieli. To absolutnie nieprawdopodobna historia, a rozbieżności są grube jak liście w Valambrosa. Pozornie dokument wydaje się być nieprawdziwy, a przed ławą przysięgłych nie miałby żadnego znaczenia jako dowód. Jest on jednak niezmiernie ważny, bo próbuje być rzetelnym odwzorowaniem wydarzeń ostatnich kilku lat. To, że jest to fałszywa interpretacja, do tego stopnia, że można ją nazwać fabrykacją, staje się jasne, gdy spojrzy się na to po raz drugi, [...] a jednak pochodzi z oficjalnego dokumentu, który przyszły historyk przeczyta, gdy będzie chciał badać fakty dotyczące tych masakr[54]

Oficjalne źródła osmańskie bagatelizowały lub przeinaczały liczbę ofiar śmiertelnych[33]. Próbę celowego fałszowania danych odnotował ambasador Wielkiej Brytanii Phillip Currie w liście do premiera Salisbury'ego:

Niedawno sułtan przesłał mi, a także moim kolegom, pilną wiadomość, zapraszającą sześciu przedstawicieli do odwiedzenia szpitali wojskowych i miejskich w celu zobaczenia na własne oczy liczby tureckich żołnierzy i cywilów, którzy zostali ranni podczas ostatnich zamieszek.

W związku z tym poprosiłem chirurga Tomlinsona z okrętu Jej Królewskiej Mości „Imogene”, aby w towarzystwie pana Blecha z Ambasady Jej Królewskiej Mości odwiedził szpitale [...]

Władze szpitali usiłowały przedstawiać im rannych chrześcijan jako muzułmanów. Na przykład, 112 pacjentów w szpitalu więziennym w Stambule [...] było przedstawianych jako muzułmanie, i tylko przez przypadek odkryto, że 109 z nich było chrześcijanami[33]

Historiografia

Niektórzy uczeni, tacy jak sowieccy historycy Mkrticz G. Nersisian, Ruben Sahakian i John Kirakosian, a także Jehuda Bauer oraz Benny Morris i Dror Ze'evi w swojej książce pt. The Thirty-Year Genocide podzielają pogląd, że masowe mordy z lat 1894–1896 były pierwszą fazą ludobójstwa Ormian[55]. Większość badaczy ogranicza jednak to drugie wydarzenie ściśle do lat 1915–1923[56].

Przypisy

  1. ↑ Wyniki wyszukiwania hasła wzorcowego. Masakry hamidiańskie (1894-1896). Katalog bibliotek dominikańskich w Polsce. [dostęp 2021-02-21].
  2. ↑ Jakub Kopczyński. Ormianie w Imperium Osmańskim 1877–1923. „Awedis”, s. 16, 2015. [dostęp 2021-02-21].
  3. ↑ Adalian 2010 ↓, s. 154.
  4. 1 2 Akçam 2006 ↓, s. 42
  5. ↑ FIFTY THOUSAND ORPHANS.; Made So by the Turkish Massacres of Armenians. The New York Times, 18.12.1896. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  6. 1 2 Akçam 2006 ↓, s. 44
  7. ↑ Angold 2006 ↓, s. 512.
  8. ↑ Cleveland 2000 ↓, s. 119.
  9. ↑ Akçam 2006 ↓, s. 36.
  10. ↑ Akçam 2006 ↓, s. 43.
  11. ↑ Dadrian 1995 ↓, s. 163.
  12. ↑ Astourian 2012 ↓, s. 185.
  13. ↑ Astourian 2012 ↓, s. 195.
  14. ↑ Hambaryan 1981 ↓, s. 49–54.
  15. ↑ Astourian 2011 ↓, s. 58–61, 63–67.
  16. ↑ Klein 2011 ↓, s. 21–34.
  17. ↑ McDowall 2004 ↓, s. 60–62.
  18. ↑ Nalbandian 1963 ↓.
  19. ↑ Kurdoghlian 1996 ↓, s. 42–44.
  20. ↑ Balfour 1977 ↓, s. 559.
  21. ↑ Hovannisian 1997 ↓, s. 223.
  22. ↑ Balakian 2003 ↓, s. 57–58.
  23. ↑ Salt 1993 ↓, s. 88.
  24. ↑ Aivazian 2003 ↓, s. 246–47.
  25. ↑ Mouradian 2006 ↓, s. 219.
  26. ↑ Kieser 2006 ↓, s. 406.
  27. ↑ Dadrian 2017 ↓, s. 161.
  28. ↑ De Courtois 2004 ↓, s. 137, 144, 145.
  29. ↑ Travis 2006 ↓, s. 327–371.
  30. ↑ Deringil 2009 ↓, s. 344–71.
  31. ↑ Hovannisian 1997 ↓, s. 224.
  32. ↑ Forsythe 2009 ↓.
  33. 1 2 3 4 5 Dadrian 2017 ↓, s. 161
  34. ↑ Jäckh 1916 ↓, s. 139.
  35. ↑ Renouvin, Preclin i Hardy 1947 ↓, s. 176.
  36. ↑ Bass 2008 ↓.
  37. ↑ Schumacher 2020 ↓, s. 306.
  38. ↑ Schumacher 2020 ↓, s. 326.
  39. ↑ De Courtois 2004 ↓, s. 106–110.
  40. ↑ Cambon 1940 ↓, s. 395.
  41. ↑ De Courtois 2004 ↓, s. 138.
  42. 1 2 3 Oren 2007 ↓, s. 293
  43. ↑ Hochschild 1999 ↓, s. 167–168.
  44. ↑ Oren 2007 ↓, s. 294.
  45. ↑ Dromi 2020 ↓, s. 72.
  46. ↑ Oren 2007 ↓, s. 294–296.
  47. ↑ Anderson 2007 ↓, s. 87–90.
  48. ↑ Buheiry 1977 ↓, s. 75–97.
  49. ↑ Rachel Elboim-Dror: How Herzl Sold Out the Armenians. Haaretz, 1.05.2015. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  50. ↑ Hovannisian 1997 ↓, s. 224–226.
  51. ↑ Balakian 2003 ↓, s. 35, 115.
  52. ↑ Rodogno 2012 ↓, s. 185-211.
  53. ↑ Jenkins 1915 ↓, s. 348.
  54. ↑ Hepworth 1898 ↓, s. 239–241.
  55. ↑ Morris i Ze'evi 2019 ↓.
  56. ↑ Hovannisian 2007 ↓, s. 9–11.

Bibliografia

  • Rouben Paul Adalian: Historical Dictionary of Armenia. Wyd. 2nd ed. Lanham, MD: Scarecrow, 2010. (ang.).
  • The W. L. Sachtleben Papers on Erzerum in the 1890. W: Gia Aivazian: Historic Armenian cities and provinces. T. 4. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2003. (ang.).
  • Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books, 2006. (ang.).
  • Margaret Lavinia Anderson. 'Down in Turkey, Far Away,': Human Rights, the Armenian Massacres, and Orientalism in Wilhelmine Germany. „Journal of Modern History”. 79, 2007. (ang.). 
  • 5. Eastern Christianity. W: Michael Angold: Cambridge History of Christianity. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-81113-2. (ang.).
  • Stephan Astourian. On the Genealogy of the Armenian-Turkish Conflict, Sultan Abdülhamid, and the Armenian Massacres. „Journal of the Society for Armenian Studies”. 21, 2012. (ang.). 
  • The Silence of the Land: Agrarian Relations, Ethnicity, and Power. W: Stephan H. Astourian: A Question of Genocide: Armenians and Ottoman muslims at the End of the Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0195393743. (ang.).
  • Peter Balakian: The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins, 2003. ISBN 0-06-055870-9. (ang.).
  • Patrick Balfour: The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow, 1977. ISBN 978-0688030933. (ang.).
  • Gary J. Bass: Freedom's Battle: The Origins of Humanitarian Intervention. New York: Alfred A. Knopf, 2008. ISBN 978-0307279873. (ang.).
  • Marwan R. Buheiry. Theodor Herzl and the Armenian Question. „Journal of Palestine Studies”. 7, 1977. (ang.). 
  • Paul Cambon: Tome Premier (1870–1908): L'établissement de la République – Le Protectorat Tunisien – La régence en Espagne – La Turquie d'Abd Ul Hamid. T. vol. 1 of Correspondance, 1870–1924. Paris: Grasset, 1940. (fr.).
  • William L. Cleveland: A History of the Modern Middle East. Wyd. 2nd ed. Boulder, CO.: Westview, 2000. ISBN 0-8133-3489-6. (ang.).
  • Sébastien De Courtois: The Forgotten Genocide: The Eastern Christians, the Last Arameans. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2004. DOI: 10.31826/9781463209490. (ang.).
  • Vahakn N. Dadrian: Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict. London: Routledge, 2017. ISBN 978-1138540385. (ang.).
  • Vahakn N. Dadrian: The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books, 1995. ISBN 1-57181-666-6. (ang.).
  • Selim Deringil. "'The Armenian Question Is Finally Closed': Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897. „Comparative Studies in Society and History”. 51, 2009. (ang.). 
  • Shai M. Dromi: Above the fray: The Red Cross and the making of the humanitarian NGO sector. Chicago: Univ. of Chicago Press, 2020. ISBN 978-0-226-68010-1. (ang.).
  • David P. Forsythe: Encyclopedia of human rights. Oxford: Oxford University Press, 2009. ISBN 978-0195334029. (ang.).
  • Azat S. Hambaryan. Հողային հարաբերությունները: Հարկերն ու պարհակները. „Հայ Ժողովրդի Պատմություն”. 6, 1981. (orm.). 
  • George H. Hepworth: Through Armenia On Horseback. New York: E. P. Dutton & Co, 1898. (ang.).
  • Adam Hochschild: King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa. Boston, MA: Mariner Books, 1999. ISBN 0-618-00190-5. (ang.).
  • The Armenian Genocide: Wartime Radicalization or Premeditated Continuum?. W: Richard G. Hovannisian: The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2007. ISBN 1-4128-0619-4. (ang.).
  • The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876–1914. W: Richard G. Hovannisian: The Armenian People From Ancient to Modern Times. T. Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. New York: St. Martin's Press, 1997. ISBN 0-312-10168-6. (ang.).
  • Ernst Jäckh: Der Aufsteugende Halbmond. Wyd. 6th ed. Berlin: 1916. (niem.).
  • H. D. Jenkins. Armenia and the Armenians. „National Geographic”. XXVIII, 1915. (ang.). 
  • Ottoman Urfa and its Missionary Witnesses. W: Hans-Lucas Kieser: Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces. T. 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2006. (ang.).
  • Janet Klein: The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone. Stanford: Stanford University Press, 2011. (ang.).
  • Mihran Kurdoghlian: Պատմութիւն Հայոց. T. III. Athens: Council of National Education Publishing, 1996. (ang.).
  • David McDowall: A Modern History of the Kurds. Wyd. 3rd rev. London: I.B. Tauris, 2004. ISBN 978-1850434160. (ang.).
  • Benny Morris, Dror Ze'evi: The Thirty-Year Genocide: Turkey’s Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924. Cambridge, MA.: Harvard University Press, 2019. (ang.).
  • Gustave Meyrier and the Turmoil in Diarbekir, 1894-1896. W: Claire Mouradian: Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces. T. 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2006. ISBN 978-1568591537. (ang.).
  • Louise Nalbandian: The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press, 1963. ISBN 978-0-520-00914-1. (ang.).
  • Michael B. Oren: Power, Faith, and Fantasy: America in the Middle East 1776 to the Present. New York: W.W. Norton & Co., 2007. ISBN 978-0-393-33030-4. (ang.).
  • P. Renouvin, E. Preclin, G. Hardy: L'Epoque contemporaine. La paix armee et la Grande Guerre. Wyd. 2nd ed. Paris: 1947. (fr.).
  • Davide Rodogno: Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815-1914. Princeton: Princeton University Press, 2012. ISBN 978-0691166698. (ang.).
  • Jeremy Salt: Imperialism, evangelism and the Ottoman Armenians : 1878-1896. London: Cass, 1993. ISBN 0-7146-3448-4. (ang.).
  • Outrage and Imperialism, Confusion and Indifference: Punch and the Armenian Massacres of 1894-1896. W: Leslie Rogne Schumacher: Comic Empires: Imperialism in Cartoons, Caricature, and Satirical Art. Manchester: Manchester University Press, 2020. ISBN 978-1-5261-4294-8. (ang.).
  • Hannibal Travis. Native Christians Massacred: The Ottoman Genocide of the Assyrians During World War I. „Genocide Studies and Prevention”. 3, 2006. (ang.). 
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.