Marin Držić

Data i miejsce urodzenia	1508 Dubrownik
Data i miejsce śmierci	1567 Wenecja
Zawód, zajęcie	pisarz

Marin Držić (ur. 1508 w Dubrowniku, zm. 1567 w Wenecji) – poeta i dramatopisarz. Jeden z najbardziej znanych chorwackich pisarzy okresu renesansu, a zarazem najbarwniejsza postać w galerii znakomitych Dubrowniczan. Mieszczanin, bratanek poety Džore Držicia^[1].

Życiorys

Pochodził ze znanej kupieckiej rodziny mieszczańskiej. Zgodnie z tradycją rodzinną został klerykiem i przejął po stryju pieczę nad kościołem Wszystkich Świętych w Dubrowniku oraz kościołem św. Piotra na wyspie Koločep. Równocześnie brał udział w rodzinnych operacjach handlowych. Kiedy w 1538 rodzina Držicia popadła w poważne tarapaty finansowe, Držić, mający już wtedy lat trzydzieści, skorzystał z jednorazowej zapomogi rządowej i udał się na studia do Sieny. Został rektorem domu studenckiego "Domus Sapientae", co było automatycznie związane ze stanowiskiem prorektora uniwersytetu, i opracował projekt nowego statutu uniwersyteckiego. W 1542 Držić opuścił Sienę nie ukończywszy studiów, co, jak się przypuszcza, było spowodowane m.in. powtórnym krachem finansowym rodziny. Od tego czasu większość zachowanych dokumentów dotyczących Držicia to dokumenty świadczące o ciągłych kłopotach finansowych: długi, żądania wierzycieli itp. Wkrótce po powrocie do Dubrownika Držić zaciągnął się do służby austriackiego awanturnika, hrabiego Rogendorfa, w charakterze pokojowca i tłumacza. Najpierw udał się z nim do Wiednia, a później do Konstantynopola. Po niepowodzeniach, jakie spotkały Rogendorfa na dworze sułtańskim, Držić rozstał się z nim, tłumacząc później ten krok wobec władz dubrownickich względami natury patriotycznej. Wtedy też zaczął po raz pierwszy myśleć poważnie o swojej karierze duchownej i bardzo szybko został diakonem (1548/49), następnie księdzem (1550). Dochody z kościoła Wszystkich Świętych, którym nadal zarządzał, ciągle były dla niego niewystarczające. Zaciągał wciąż nowe długi i próbował w miarę możliwości nie płacić starych. W 1562 wyjechał do Wenecji. W 1566 przybył do Florencji, gdzie usiłował zmontować spisek przeciwko rządowi dubrownickiemu^[2].

Ze względu na dziedziczne w rodzinie Držiców beneficja obrał karierę duchowną, ale święcenia kapłańskie przyjął dopiero po 40. roku życia. Wiecznie w długach, imał się najróżnorodniejszych zajęć. Był m.in. tłumaczem, pokojowcem, muzykiem, pisarzem w urzędzie solnym. Gnany ciekawością świata oraz nadzieją na dodatkowe źródła utrzymania przemierzył Włochy, odwiedził Austrię i Turcję. Pod koniec życia usiłował daremnie skłonić Kuźmę Medyceusza, by pomógł mu dokonać przewrotu polityczno-społecznego w Dubrowniku. Poezję liryczną uprawiał marginesowo. Sławę literacką zawdzięcza Držić przede wszystkim utworom dramatycznym: komediom, sielankom dramatycznym, które zajmują trwałe miejsce w dziejach teatru europejskiego^[3].

Dubrovnik-Sea

Dzieła

Do jego najbardziej znanych utworów należą komedie: Dundo Maroje (wystawiana również w Polsce), Skup(Skąpiec) oraz Plakir i vila (Plakir i rusałka) uważana za prekursorską w stosunku do Szekspirowskiego Snu nocy letniej^[4]. Twórca sielanek (Tirena, Grižula, Džuho Kerpeta), farsy Novela od Stanca, komedii (Pomet, Dundo Maroje, Tripče de Utolče, Pjerin Arkulin), tragedii Hekuba^[5].

Twórczość Držicia obejmuje wiele dziedzin: poezję liryczną, pastorałkę, listy polityczne i broszury oraz komedię. Podczas gdy jego pastorałki (Tirena, Venus and Adon i Plakir) są nadal wysoko oceniane jako mistrzowskie przykłady tego gatunku. Jego komedie należą do najlepszych w europejskiej literaturze renesansu. Podobnie jak w przypadku innych wielkich pisarzy komediowych, takich jak Lope de Vega, Ben Jonson czy Molière, komedie Držicia są pełne bujnego życia i witalności, celebrują miłość, wolność i szczerość oraz szyderczą chciwość, egoizm i drobnych tyranów - zarówno w rodzinie, jak i w państwie.

Literatura dubrownicka pozostawiła obraz miasta jako oazy szczęśliwości, gdzie odmienia się nieustannie przez wszystkie przypadki słowo libertas; napięcia zaś i konflikty wewnętrzne wolała pomijać wstydliwym milczeniem^[6]

Komedia

Utwory komediowe stanowią przykład typowy erudycyjnych komedii renesansowych. Ich największą zaletą jest mocne osadzenie w realiach życia dubrownickiego. Niezależnie od tego, gdzie toczy się akcja poszczególnych utworów, postacie są autentycznie dubrownickie. Wszystkie konwencjonalne typy komediowe – skąpi starcy, sprytne służące, kurtyzany, naiwne dziewczęta, zdradzani mężowie i niewierne żony – zostały urealnione i zindywidualizowane. Indywidualizacja obejmuje również warstwę językową, wszystkie postacie posługują się językiem potocznym, ale każda z nich, zależnie od regionu i kręgu społecznego, ma swój własny, specyficzny sposób wypowiedzi, służący często osiąganiu dodatkowych efektów komicznych. Akcja komedii jest wartka i pełna niespodzianek. Utwory stanowią pochwałę uroków życia, miłości, zaradności i sprytu. Ich podstawowym założeniem było pragnienie zabawienia publiczności, bez żadnych moralizatorskich tendencji. Humor Drżicia jest na ogół pozbawiony goryczy i satyrycznego jadu, choć w niektórych fragmentach jego utworów, przede wszystkim w prologu do komedii Dundo Maroje, w niektórych kwestiach wypowiadanych przez służących, w samej interpretacji postaci ze świata ludowego, które nie tylko służą rozśmieszaniu publiczności, lecz mają również pewne cechy głęboko ludzkie i godne szacunku, zawarte są elementy krytycznego stosunku do rzeczywistości społecznej, którego pozbawiona była na ogół ówczesna komedia włoska^[2].

Dundo Maroje Zagreb 1008

Dundo Maroje (1551)

Utwór opowiada o perypetiach ojca poszukującego w Rzymie lekkomyślnego syna. Komedia jest uważana za podstawowy element chorwackiego teatru i jedno z największych dzieł literackich w języku chorwackim. Mówi się, że został wykonany po raz pierwszy w 1551 roku w sali głównej Wielkiej Rady Republiki Raguzy. Akcja tocząca się w Rzymie z postaciami z Dubrownika składa się z dwóch prologów i pięciu aktów, z których nie zachowało się zakończenie. Na język polski komedię przełożyli J. Brzechwa i Z. Stoberski; wystawiły ją teatry w Nowej Hucie, Poznaniu i Warszawie^[2].

" Odwróciłem plac, na którym siedzieliście, i stał się sceną, i wyście się na niej znaleleźli "

Dramat

Z dramatów pasterskich Držicia zachowały się jeszcze Plakir i vila (Plakir i rusałka) oraz Žuho Krpeta, wystawiony między 1553 a 1556, z którego ocalały tylko niewielkie fragmenty. Te dwa ostatnie utwory, w odróżnieniu od wierszowanych Tinery i Venery pisane były prozą z wierszowanymi wstawkami (Plakir). Oprócz Noveli od Stanca napisał jeszcze jeden utwór typu farsowego, małą scenkę Dživko Oblizalo i Savo Vragolov (Jaś Oblizucha i Savo Czartołap)^[7].

Tirena (1549)

Są to jedyne utwory Drzicia opublikowane drukiem za życia autora. Reszta pozostała w rękopisie i doczekała się pierwszego wydania dopiero w 1875.

Tirena, napisana gładkim wierszem, skomponowana nader starannie i wdzięcznie, pełna uczuć subtelnych i wytwornych nie zajęłaby wszelako tak poczesnego miejsca w dziejach dramatu chorwackiego, gdyby Drżić obok fantastyczno-idyllicznego wątku nie wprowadził na scenę, w rolach postaci komicznych, chłopów z okolic Dubrownika. Stają się oni ofiarami igraszek Kupidyna na równi ze "szlachetnymi" pasterzami, co powoduje mnóstwo komplikacji, a całemu utworowi dodaje świeżości i autentycznego humoru. Tę metodę łączenia wątku idyllicznego z komediowym zastosował Drżić we wszystkich swoich pastersko-mitologicznych dramatach^[8].

Tirena, Marin Drzic, Venice 1630

„ Jak miło na wzgórza zielone iść, Boże,

Gdy dzień się wynurza i pierwsze lśnią zorze,

Gdy trawka wyrośnie wśród pól rozmaita

I kwiat w niej o wiośnie przeróżny zakwita,

Gdy rzewne piosenki słowiki śpiewają,

By rzec - do Jutrzenki moc różnych spraw mają,

Z pagórków dokoła dobiega woń róży

I długi szlak zgoła wędrowca nie nuży.

Na polu igrają wietrzyki-wesołki

I tkliwie muskają traw chwiejnych wierzchołki.

Dokoła listowie i wód głębie rośne,

Nad nimi ptaszkowie igrają miłośnie.

Co lubych kwiateczków! Ich zapach uroczy

Wnet słodycz w serdeczku i w duszy roztoczy.

Wśród łąk, przy potoku jak miło byłoby

Dni spędzać u boku kochanej osoby.”^[3]

Przeł. Jerzy Litwiniuk

Pripovijes kako se Venere bozica uzeze u ljubav lijepoga Adona

W utworze Pripovijes kako se Venere...świat postaci komicznych egzystuje co prawda niemal niezależnie od świata sentymentalnego i ma raczej typowy dla intermediów, farsowy charakter^[2].

Plakir i Vila

W dramacie Plakir i vila akcja obu wątków jest ściśle ze sobą związana, fantazja i rzeczywistość łączą się w jedną, pełną wdzięku i dowcipu całość. Trzeba zaznaczyć, iż Plakir wyprzedza Szekspirowski Sen nocy letniej. Ze względu na to, że pisany był prozą ceniono go w swoim czasie mniej od Tireny, obecnie jednak uważa się go za najbardziej interesujący dramat pasterski Držicia^[2].

Listy

Odkrycie listów (1938) stanowiło wielką sensację w świecie naukowym, gdyż nagle przedstawiły one lekkomyślnego, wesołego, o nieco awanturniczym usposobieniu księdza w zupełnie odmiennym świetle – jako spiskowca i rewolucjonistę. Zarówno zawarte w utworach Držicia akcenty krytyki społecznej, jak i wspomniana działalność, ujawniają nastroje istniejące w ówczesnym społeczeństwie, o których literatura dubrownicka na ogół milczy. Dotychczas najpełniejszą (nie obejmującą jedynie farsy Dżivko Oblizalo...) i najstaranniej opracowaną edycją dzieł Drżicia jest wydanie Milana Rešetara Djela Marina Drzića (1930)^[2].

Rękopis tragedii Hekuba

Polityka

Jak twierdzi Genealogia Držiciów, ulubieniec patrycjuszy – odnajduje się we Florencji, gdzie wystosowuje jeden po drugim listy do Cosmy Medyceusza i jego syna Franciszka, w których przedstawia plan spisku zmierzającego do obalenia w Dubrowniku rządów " dwudziestu szalonych potworów", jak określa Senat dubrownicki. Patronat nad spiskiem miałby przejąć Cosma, który powinien się też wystarać o obłożenie miasta klątwą (prawdziwą bądź fałszywą), przeprowadzenie zaś zamachu stanu bierze na siebie sam Držić, licząc na poparcie całego społeczeństwa. Prosi jedynie Cosmę o kilkudziesięciu ludzi, którzy by pojedynczo i w tajemnicy przybywali do Dubrownika udając, że chcą kupić konie lub podając się za poszukujących pracy rzemieślników. Zdaje się, że pomysłów takich ma więcej i nie wątpi w powodzenie całej akcji oraz powstanie Republiki, w której pod zwierzchnictwem Cosmy rządy podzielone zostałyby sprawiedliwie między szlachtę i mieszczan. Nie zapomina też poeta upomnieć się w listach o pieniądze, których jednak nie otrzyma nigdy, gdyż Cosma, jeden z najtrzeźwiejszych polityków swej epoki, na listy Držicia po prostu nie odpowiada. Odnalezione dopiero w XX w. w archiwach florenckich - wywołują prawdziwą burzę. Dla współczesnych jednak pozostały tajemnicą. O Drziciu-polityku pisano jako o zdrajcy ojczyzny, niepoważnym awanturniku bądź też jako fantaście czy rewolucjoniście. Był też tym wszystkim po trochu, a współczesne kategorie niezbyt są przydatne do oceny jego postaci. Jakkolwiek plany Drzicia były dziecinne i teatralne, jakkolwiek często nieuzasadnione były zarzuty, które postawił ludziom rządzącym miastem i jakkolwiek żałosna była sytuacja, w jakiej się znalazł przed śmiercią, to jednak również Drzić-spiskowiec pozostanie postacią budzącą nie litość, lecz szacunek – za autentyzm swej nienawiści i za odwagę; za to, że swym szalonym i śmiesznym gestem ocalił od zapomnienia tych wszystkich, dla których Dubrownik nie był Arkadią, Starej Indii podobną^[5].

Dziedzictwo

Od czasu odzyskania niepodległości przez Chorwację w 1991 roku, przyznawana jest przez Ministerstwo Kultury Chorwacji nagroda im. Marina Držicia. Jej celem jest stymulowanie pracy dramatycznej i teatralnej. Uroczystość wręczenia nagród odbywa się tradycyjnie w Splicie w dniu otwarcia Dni Marulića. Nagroda obejmuje honorarium oraz rzeźbę z brązu wykonaną przez Damira Matušića.

Chorwacki parlament ogłosił również rok 2008 Rokiem Marina Držicia, gdyż przypada 500. rocznica jego urodzin.

Jego imieniem nazwano aleję w Zagrzebiu. Na ulicy Draškovićeva (centrum Zagrzebia) znajduje się scena sceniczna nazwana imieniem Marina Vidra. Pseudonimy podawane są z różnych powodów. W języku chorwackim słowo vidra może również odnosić się do osoby, która jest perfidna i zaradna.

Przypisy