Makrobiotyka lub dieta makrobiotyczna (z języka greckiego μακρóς, duży i βιοτικóς, dotyczący życia) – rodzaj diety, mającej według jej zwolenników zapobiegać chorobom, zapewniać dobre samopoczucie^[1] oraz sprawiać, że stosująca ją osoba nie będzie podatna na niespodziewane pogorszenie zdrowia, a nawet nie będzie ulegała wypadkom^[2]. Wstępne założenia makrobiotyki prawdopodobnie powstały na przełomie XVII i XVIII w Japonii, w pierwszej połowie jej samoizolacji (w latach 1639-1853 w okresie panowania Rodu Tokugawa). Rozwinięcie o dietę japońskiego buddyzmu zen było reakcją na wcześniejszą chrystianizację i próbę kolonizacji Japonii oraz pogorszenie kondycji miejscowej ludności. Mimo że założenia pochodzą z Japonii, jej podstawa wywodzi się z chan (buddyzmu) i opiera się na konieczności zrównoważenia domniemanych energii jin i jang (yin i yang), zwłaszcza w spożywanych produktach lub w stosowanych technikach gotowania i naczyniach kuchennych^[3]. Zrównoważenie dotyczy również domniemanej energii jin i jang środowiska, z którego pozyskiwany jest pokarm, faktycznie realizowane przez ograniczenie produktów mięsnych w diecie^[1].

Za twórcę diety makrobiotycznej bywa uznawany George Ohsawa, który około roku 1920 sformalizował i opisał dietę makrobiotyczną, bazującą na zmodyfikowanym przez siebie tradycyjnym japońskim modelu żywienia z okresu Edo^[4][5].

Słowo zostało sformułowane przez Christopha Wilhelma Hufelanda z Niemiec w jego książce "Makrobiotik, oder die Kunst das menschliche Leben zu verlängern" ("Makrobiotyka, albo Sztuka Wydłużania Ludzkiego Życia") z 1796 roku .

Historia i filozofia

Początki makrobiotyki wiązały się z chęcią wymuszenia przez rządzący Japonią ród Tokugawa powrotu do tradycyjnego modelu żywieniowego (tradycyjnych produktów, metod gotowania, naczyń oraz formy spożywania posiłku). W pierwszej kolejności zmiany wprowadzano poprzez nakazy prawne, być może w tym okresie zakazano spożywania mięsa. Wiązało się to ze zmianami w modelu żywieniowym, jakie zaszły w latach wcześniejszych pod wpływem zwłaszcza portugalskich misjonarzy. Wówczas w modelu żywieniowym pojawiała się zwiększona ilość mięsa, w tym nieznana wcześniej wieprzowina. Zanotowano też pojawienie się spożycia wina w znacznych ilościach, wprowadzenie dań przygotowanych nowymi technikami jak tempura, eliminacja dań surowych czy zmiana tradycyjnego sposobu spożywania posiłków. Nowy model żywieniowy w opinii władz był niedostosowany do charakterystyki Japonii, gdzie brakowało np. terenów pod uprawę winorośli, i był jednym z powodów kryzysu japońskiej wsi w okresie Edo (przyjmuje się, że kryzys wsi japońskiej rozpoczął się od krwawo stłumionego buntu chłopów w 1637/1638, czyli w 35 roku okresu Edo, jednak głód na wsi panował przed tym wydarzeniem). Nakazy prawne okazały się niewystarczające i aby wzmocnić trend powrotu do tradycyjnego modelu żywieniowego powiązano go na filozofią buddyzmu zen. Wprowadzony ponownie model żywieniowy zaczął być postrzegany jako prozdrowotny i zapewniający długie życie. Dieta była w ten sposób również postrzegana przez holenderskich kupców, z którymi legenda diety przedłużającej życie dotarła do Europy^[6][7][8][9].

Na przestrzeni lat zakres i zasady makrobiotyki ewoluowały. Początkowo (do końca XVIII wieku) za nadrzędną zasadę uważano konieczność zachowania równowagi, wywodzącą się z idei współistnienia domniemanych energii jin i jang. Oznaczało to np. konieczność zachowania równowagi pomiędzy pracą a spożywaniem posiłków. Oznaką braku równowagi była otyłość notowana wśród obecnych w Japonii Europejczyków^[3]. Głoszono również konieczność zachowania zasad minimalizmu, prostoty i pierwotności (surowości), co przekładało się między innymi na rezygnację z przypraw, potraw znacznie przetworzonych czy mięsa zwierząt hodowlanych na rzecz myślistwa i rybołówstwa. Odrzucano również rytuały na rzecz wspólnego przygotowywania posiłków. W tej pierwotnej postaci filozofia zafascynowała Europejczyków i zyskała miano makrobiotyki.

Ważnym elementem były odrodzone w okresie Edo pierwotne założenia buddyzmu, to jest: zakaz hodowli zwierząt na mięso, mleko lub jaja – jako naruszanie domniemanej naturalnej równowagi energetycznej przyrody (dopuszczano łowiectwo i rybołówstwo), nakaz wykorzystywania wszystkich części spożywanych zwierząt (np. spożywanie rybich resztek w postaci sfermentowanej lub marynowanej) oraz zakaz stosowania technik znacznego przetwarzania roślin (np. tłoczenie olejów)^[9].

W latach późniejszych zaczęto domniemaną energię jin i jang przypisywać konkretnym produktom spożywczym na podstawie wielu właściwości: kwaśnego bądź słodkiego smaku, miejsca, w którym dany produkt rósł (teren podmokły albo suchy), z jakiej części rośliny pochodzi, a także jego koloru, kształtu, aromatu czy konsystencji. Za nadrzędną zasadę uważano zrównoważenie jin i jang poprzez mieszanie składników potraw, np. połowę składników stanowiły owoce ziemi, a połowę owoce morza^[9]. Zasady te zostały sformalizowane w drugiej połowie XIX wieku przez japońskiego lekarza, który nazywał się Sagen Isuzuka^[6]. Zasady Isuzuki były niedostępne dla Europejczyków, ponieważ kładł on szczególny nacisk na spożywanie potraw znanych wyłącznie w Japonii, takich jak algi morskie, daikon czy kudzu.

W pierwszej połowie XX wieku zasady makrobiotyki przybrały formę sformalizowaną i opisaną przez George'a Ohsawę, który opracował dietę prowadzącą w dziesięciu stopniach do osiągnięcia idealnego stosunku jin i jang wynoszącego 5:1^[10]. Według tej koncepcji przeważają potrawy zwane "zimnymi", to jest pokarmy słodkie, bez wyraźnego aromatu, zboża, wodorosty, nabiał, owoce morza, nad pokarmami "gorącymi", to jest kwaskowatymi owocami, ostrymi przyprawami, produktami o intensywnym aromacie, mięsem, używkami^[4]. Równocześnie Ohsawa dopuszcza odmienne od tradycyjnych japońskich sposobów metody przyrządzania potraw: dopuszcza stosowanie białego cukru, soli, oleju, kiszenie, tempurę, grillowanie^[11]. Ponadto Ohsawa wyróżnia siedem oznak zdrowia, których zachowanie jest bezpośrednio zależne od zbilansowania diety: brak zmęczenia, apetyt, dobry sen, dobra pamięć, dobry humor, jasność umysłu (też: refleks) oraz pozytywne nastawienie do otoczenia (zwane wdzięcznością)^[4].

W drugiej połowie XX wieku makrobiotyka przestała być ściśle wiązana z kulturą Japonii, produktami typowo japońskimi i buddyzmem zen ze względu na powiązania z nacjonalizmem japońskim okresu drugiej wojny światowej. W zamian pojawiają się odniesienia do kultury chińskiej, zachęta do spożywania lokalnych produktów (np. w Polsce produktów polskich), produktów organicznych i przygotowywania potraw w sposób ekologiczny^[6][7].

Założenia diety makrobiotycznej

Dieta makrobiotyczna nie ma jasno i precyzyjne określonego składu produktowego oraz istnieje wiele odmian funkcjonujących w poszczególnych krajach, które znacznie się od siebie różnią. Dieta może być dopasowywana do położenia geograficznego i etapu życia, w którym znajduje się osoba stosująca dietę. Najczęściej stosowaną jest prawdopodobnie odmiana zwana "japońską", choć nie zakłada ona stosowania regionalnych produktów spożywczych^[9]. Dieta w tej odmianie zakłada znaczą przewagę domniemanej energii jin w produktach oraz równoważenie jej domniemaną energią jang wprowadzaną do pożywienia za pomocą metod przygotowania, używanych naczyń lub specyficznych rytuałów, które towarzyszą spożywaniu posiłków^[10]. Dla diety "w odmianie japońskiej" można wyróżnić następujące ogólne zalecenia żywieniowe^[9]:

• Pełne ziarna zbóż (rozdrobnione) – 40-60% dziennego spożycia (zwłaszcza ryż brązowy lub soba, onigiri, okazjonalnie udon),
• Warzywa – 20-30% dziennego spożycia,
• Nasiona roślin strączkowych, produkty z nasion roślin strączkowych – 5-10% dziennego spożycia,
• Zupy miso, soja – ok. 5% dziennego spożycia,
• Algi morskie, wakame, nori, kombu – ok. 5% dziennego spożycia,
• Owoce i produktu okresowe, spożywane na surowo lub przetwarzane metodami naturalnymi – 5-10% dziennego spożycia (dopuszczalne są: kiszonki, produkty fermentowane, np. shiokara lub mirin – rodzaj przyprawy zawierającej alkohol),
• Ryby i inne owoce morza (surowe), inne ziarna, orzechy, masła orzechowe, daikon, imbir i inne potrawy, a także inne napoje – pozostała część dziennego spożycia nie częściej niż trzy razy w tygodniu. Zastrzeżenie: daikon czyli rzodkiew japońska ze względów historycznych (znaczenie w okresie Edo) nie jest tu zaliczana do warzyw, lecz jest traktowana jako zamiennik produktów zbożowych (analogicznie do ziemniaka w kuchni polskiej).

Produkty niedopuszczalne lub dopuszczalne w niektórych odmianach:

• Słodycze - dopuszczalne jedynie w niektórych odmianach tradycyjnych (dopuszczalne według założeń Ohsawy),
• Sól - dopuszczalna jedynie w niektórych odmianach (dopuszczalna według założeń Ohsawy),
• Przyprawy aromatyczne, wasabi - dopuszczalne jedynie w niektórych odmianach (np. diety według Isuzuki),
• Produkty mleczne, sery - zabronione,
• Jajka, drób - zabronione, niektóre odmiany dopuszczają raz w miesiącu,
• Mięso - zabronione lub dopuszczalne okresowo, ale do stosowania nie częściej niż raz w miesiącu, tylko dziczyzna.

Sposób przygotowania i podawania produktów^[3]:

• Naczynia kuchenne wykonane z drewna, szkła lub stali - nie dopuszcza się naczyń glinianych, miedzi i jej stopów, plastiku, powłok teflonowych,
• Gotowanie lub smażenie na ogniu - dozwolony jest jedynie tak zwany "żywy ogień", a więc z drewna lub z gazu, nie dopuszcza się stosowania węgla lub urządzeń elektrycznych, w tym piekarników lub mikrofalówek,
• Zakaz mrożenia produktów,
• Obróbka krótkotrwała - gotowanie i smażenie powinno być jak najszybsze, nie dopuszcza się długotrwałego gotowania, dopuszcza się użycie szybkowarów,
• Potrawy jednogarnkowe, czystość produktów - wskazane jest wspólne poddawanie produktów obróbce termicznej, według innego wskazania zabronione jest rozgotowywanie produktów, ich miksowanie i przecieranie, a podczas podania produkty powinny być oddzielone od siebie, co jest nazywane zachowaniem czystości składników^[12],
• Wspólne spożywanie posiłków, ucztowanie - ważnym elementem jest obecność osoby przygotowującej jedzenie, wskazane jest, aby pożywienie było przygotowane w tym samym miejscu, w którym jest spożywane (kucharz przygotowuje pożywienie przy gościach, a w restauracjach powinny być otwarte kuchnie),
• Brak odpadków lub resztek.

Produkty występujące we współczesnych modyfikacjach diety, zwłaszcza w odmianie zachodniej lub amerykańskiej:

• Olej - dieta tradycyjna nie dopuszcza stosowania olejów, dopuszczenie oleju do przygotowania potraw, np. tempury, ale bez jego spożywania, postulował Ohsawa. Obecnie według diety zmodyfikowanej przez Michio Kushi stosuje się olej codziennie^[13],
• Ziemniaki, dynia, kukurydza, pszenica, owies - Kushi dopuszcza również inne dania, nieznane i niestosowane w odmianie japońskiej, zwłaszcza dostosowując dietę do pory roku, ziemniaki są zalecane do stosowania sporadycznego (zimą), latem i jesienią zaleca spożywać dynię (codziennie), pozostałe zboża są dopuszczalne w ograniczonych ilościach^[13],
• Papierosy, kawa, mocne alkohole, czekolada - w tradycji japońskiej nie były znane lub były zabronione, współczesne modyfikacje czasami dopuszczają używki jako źródło czystej domniemanej energii jang^[14][15],
• Cukier krystaliczny - do około 1930 roku nie był obecny w diecie japońskiej, potem był dopuszczony i zalecany do codziennego spożycia jako źródło czystej domniemanej energii jin, a po modyfikacjach z lat 70. jest produktem zabronionym^[15],
• Inne produkty regionalne - koncepcja z lat 80. zakłada niemal całkowite odejście od alg morskich i innych produktów typowo japońskich na rzecz sałat i innych zielonych części roślin (od 10% do 20% dziennego spożycia w zależności od pory roku i strefy klimatycznej, w której żyje osoba stosująca dietę)^[12].

Kompozycja dań makrobiotycznych:

Dania komponuje się na podstawie domniemanych energii produktów spożywczych oraz ewentualnie metod przygotowania, które według zwolenników mogą zwiększać lub obniżać ilość energii jang. Ponieważ ilość energii jin i jang w produktach jest niemierzalna, kolejni teoretycy makrobiotyki określali ich ilość arbitralnie, tak jak np. w przypadku cukru^[15].

Według makrobiotyki nie istnieje energia wypadkowa pożywienia, co wynika z koncepcji taiji: domniemane energie jin i jang współistnieją nierozerwalnie, przenikając się, ale nie znoszą się, nie mieszają i nie wyrównują^[12]. Istnienie jednej, innego rodzaju energii "chi", która występuje pod różnymi postaciami, zdolnymi do wzajemnego mieszania się i uśredniania, jest głoszona przez odmienną do makrobiotyki "kuchnię 5 przemian"^[16].

Równowaga pomiędzy energiami była różnie definiowana na przestrzeni lat. Początkowo głoszono konieczność uzyskania doskonałej równowagi pomiędzy jin i jang oraz niemal całkowitego ograniczenia procesów modyfikujących stan energetyczny pokarmów (ograniczenie obróbki termicznej, zakaz mrożenia, zakaz stosowania przypraw)^[6]. W kolejnych latach głoszono konieczność takiego komponowania posiłków, aby energii jin było pięciokrotnie więcej niż energii jang^[10]. W kolejnych latach stworzono koncepcję, która wciąż jest w pewnym stopniu uznawana, według której w pożywieniu jest nadmiar energii jin, ale równoważy się ją za pomocą czynności dostarczających domniemaną energie jang^[14] (palenie tytoniu, ćwiczenia fizyczne lub określone zachowania seksualne^[17]). Współczesne praktyki ponownie bazują na konieczności idealnego zrównoważenia domniemanych energii jin i jang, przy czym nie tylko w produktach, ale także np. w środowisku, z którego pochodzą produktu spożywcze^[12].

Właściwości odżywcze diety i jej wpływ na zdrowie

Większość wariantów diety makrobiotycznej, w tym wszystkie odmiany proponowane przez Ohsawę, nie zawierają wszystkich niezbędnych składników odżywczych^[18]. Osoby stosujące dietę makrobiotyczną są narażone na zwiększone ryzyko wystąpienia anemii oraz ryzyko zachorowania na szkorbut^[19]. Występujące niedobory innych składników (poza żelazem i witaminą C) są zależne od odmiany diety makrobiotycznej. W przypadku odmian współczesnych, które zalecają spożywanie ryb i oleju ,występują natomiast niedobory witaminy A oraz witaminy D^[18].

Pierwotne wersje japońskiej diety makrobiotycznej (z okresu Edo) były powiązane z niedoborami żywieniowymi, a nawet ze śmiercią, jednak mogło to wynikać przede wszystkim z sytuacji ekonomicznej ówczesnej Japonii (głód). Zgodnie ze współczesną wiedzą dieta tego rodzaju jest szkodliwa, zwłaszcza dla osób wykazujących zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze (wykonujących ciężką pracę, chorych, rekonwalescentów). U dzieci niedobory żywieniowe wynikające z diety makrobiotycznej mogą prowadzić do awitaminozy, a w konsekwencji do takich chorób jak np. ślepota zmierzchowa. Badania wpływu diety makrobiotycznej na stan zdrowia kobiet ciężarnych lub karmiących piersią nie były prowadzone, niemniej zgodnie z dzisiejszym stanem wiedzy niedobory żywieniowe mogą prowadzić do wad płodu lub chorób dziecka w wieku niemowlęcym^[20].

Właściwości przeciwnowotworowe

Przed 1980 rokiem dieta makrobiotyczna była propagowana głównie jako dieta poprawiająca jakość życia oraz nastrój lub zapewniająca zachowanie dobrej kondycji w podeszłym wieku. Około 1980 roku, mimo braku jakichkolwiek dowodów, pojawiły się liczne publikacje zalecające dietę makrobiotyczną, w tym książka współautorstwa Michio Kushi z 1982 roku zatytułowana "Cancer and heart disease: the macrobiotic approach to degenerative disorders", wprost stwierdzająca, że dieta makrobiotyczna jest podstawowym i wyłącznym środkiem prowadzącym do wyleczenia z choroby nowotworowej^[21].

Późniejsza analiza dostępnych wyników badań wykazały fałszywość tez o przeciwnowotworowym działaniu tej diety^[22]. Brytyjski Instytut Cancer Research of UK w konkluzji stwierdza, że nie istnieją jakiekolwiek dowody na to, że dieta makrobiotyczna może przeciwdziałać lub leczyć raka lub jakąkolwiek inną chorobę^[5]. Amerykańskie stowarzyszenie American Cancer Society wskazuje, że w przypadku osób chorych na nowotwory właściwym jest stosowanie diety ubogo-tłuszczowej i bogatej w błonnik, a ścisłe przestrzeganie diety makrobiotycznej może doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia^[20]

Pomimo tego, że dieta makrobiotyczna była prezentowana jako dieta, która leczy nowotwory, Michio Kushi i jego żona Aveline Kushi – propagatorzy diety makrobiotycznej w USA – chorowali na nowotwory. Podobnie ich córka Lily, która zmarła na raka szyjki macicy 9 stycznia 1995 roku. U jej matki również zdiagnozowano tę samą chorobę w 1993 roku i zmarła ona 3 lipca 2001 roku. U Michio Kushiego w roku 2004 wykryto raka okrężnicy, który został usunięty operacyjnie^[23].

Przypisy