| kolegiata | |||||||||||
 Model kolegiaty farnej (widok z południowego wschodu) | |||||||||||
| Państwo | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||
| Kościół | |||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||
| |||||||||||
Położenie na mapie Poznania  | |||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |||||||||||
 52°24′24,59″N 16°56′09,25″E/52,406831 16,935903 | |||||||||||
Kolegiata św. Marii Magdaleny w Poznaniu – niezachowany gotycki kościół w Poznaniu. Był to jeden z największych kościołów w Polsce, którego ponad 100-metrowa wieża przez wiele stuleci stanowiła jeden z symboli miasta. Później, w jego miejscu powstał plac Kolegiacki, zaś funkcję i patronkę świątyni przejął stojący w bezpośrednim sąsiedztwie kościół pojezuicki.
Historia
W 1252, w związku z planami przeniesienia Poznania na lewy brzeg Warty, biskup wraz z poznańską kapitułą wyrazili zgodę na erekcję nowego kościoła, nad którym patronat mieliby sprawować właśnie biskup i dostojnicy diecezji. Zezwolenie to zostało potwierdzone w przywileju lokacyjnym z 1253. W tym też roku, zgodnie z zapisami w Annales Posnanienses z XV wieku, miała się odbyć erekcja parafii farnej wydzielonej z parafii św. Marcina, jednak uważana za bardziej wiarygodną Kronika wielkopolska przesuwa tę datę do roku 1263 lub 1262. Jedna z ostatnich dat wydaje się właściwą, gdyż wystawienie dokumentu lokacyjnego wyprzedziło o kilka lat zarówno założenie miasta, jak i budowę świątyni. Nie dano jej jednak tak popularnego w wielu miastach wezwania Najświętszej Marii Panny, gdyż posiadał je już kościół kolegiacki na Ostrowie Tumskim. Ta sama kronika zaznacza, że w 1296 patronat nad kościołem sprawował książę, który być może był też fundatorem.
Rok 1263 to również przypuszczalna data rozpoczęcia budowy. Kolejnymi opiekunami fary, w 1282, zostały dominikanki. Znamy również dwie daty, w których kościół poddano znacznym pracom budowlanym. Były to lata 1388 i 1442, jednak już w 1447, podczas wielkiego pożaru Poznania, kościół został zniszczony. Wówczas opiekę nad farą przejął osobiście król Kazimierz Jagiellończyk, który jednocześnie odebrał ją dominikankom. Odbudowany kościół ponownie otwarto w 1470, a dekretem biskupa Andrzeja Bnińskiego z 29 kwietnia tegoż roku przy kościele powołano dziekanię. Rok potem, 5 lipca 1471, nadano mu godność kolegiaty oraz kapituły z liczbą nie ponad czternastu członków, w tym proboszcza, dziekana, kustosza i kantora. W pierwszej połowie XVI w. niektórzy kaznodzieje propagowali poglądy reformacyjne, m.in. ks. Andrzej Samuel. W 1555 Zygmunt August przekazał patronat nad kościołem magistratowi Poznania.
10 lipca 1657 roku wojska szwedzkie podpaliły kościół. W pożarze spłonęło wnętrze, remont po tym wydarzeniu zakończył się w 1661. Gotycki korpus świątyni przetrwał w niemal niezmienionym stanie do 3 czerwca 1773, kiedy to uderzenie pioruna wywołało pożar, który niemal doszczętnie strawił kolegiatę. Następnie podczas próby odbudowy, 18 września 1777, runęła jedna ze ścian. To co pozostało strawił kolejny pożar w 1780. Wówczas parafia farna przejęła kościół po kasowanym zakonie jezuitów, odstępując od remontu zrujnowanej kolegiaty. Resztki kościoła rozebrano w 1802.
W październiku 1996 na terenie zajmowanym niegdyś przez kościół prowadzono prace archeologiczne. W trakcie kolejnych badań w 2018 odkryto pochówki ponad 1000 osób, których na przestrzeni 500 lat pochowano pod posadzką kolegiaty. Część odnalezionych szczątków pochowano ponownie w obecnej farze[1]. W trakcie wykopalisk (do 2020) pozyskano łącznie ponad 18.000 przedmiotów z różnych epok (monety, biżuterię, elementy garderoby, naczynia, dewocjonalia, naczynia, okucia książkowe i trumienne), a także szczątki prawie 4000 ludzi, głównie zamożnych patrycjuszy, którzy byli pochowani w piętnastu warstwach pod kościelną posadzką. Odkryto tam 1604 groby, 397 ossuariów i 21 krypt. Pochówki te obrazują przekrój poznańskich elit od XIII do XVIII wieku. W trakcie badań odsłonięto też fragmenty ogrodzeń kościoła, kruchty wejściowej, średniowiecznych posadzek w południowej części obiektu, a bardziej na północ posadzki z XVII-XVIII wieku. Znaleziono fragmenty tynków i drobinki spiżowe pochodzące z dzwonów. Cennym artefaktem był medalik maryjny i medalion z wizerunkiem św. Agaty[2].
Architektura
Przekazy ikonograficzne (między innymi z 1618, 1658 i 1746) ukazują kolegiatę jako trójnawową, siedmioprzęsłową, beztranseptową bazylikę z czworoboczną wysoką wieżą przylegającą do kościoła od zachodu w linii nawy głównej, nawiązującą swą formą do XIV-wiecznej gotyckiej architektury sakralnej na Śląsku. Trójbocznie zamknięty od wschodu chór nie był wyodrębniony – nawa główna płynnie weń przechodziła, zaś nawy boczne od wschodu kończyła prosta ściana. Trójboczne zamknięcie chórowe i poprzedzające je przęsło nakryte były wspólnym sklepieniem. Opisana powyżej forma budowli datowana jest przez specjalistów na 2 poł. XIV w. i wiązana z wpływami śląskimi w ówczesnym budownictwie wielkopolskim. Potwierdzeniem tych obserwacji jest wzmianka o „budowie” fary w 1388 r. (co mogło oznaczać moment konsekracji jakiejś części nowo budowanego kościoła), co dowodzi, że w 2 poł. XIV w. musiało dojść co najmniej do gruntownej przebudowy starszej świątyni, jeśli nie do wzniesienia jej na nowo. Należy zauważyć, że nie mamy żadnej pewnej wiedzy na temat tego jak wyglądała fara w 2 poł. XIII i 1 poł. XIV w. Wyjaśnić to mogą tylko badania archeologiczne. Do każdego z przęseł naw bocznych przylegała kaplica – razem było ich ostatecznie 14 (powstawały przez cały okres funkcjonowania kościoła). Były one wraz z nawami bocznymi nakryte wspólnymi dachami pulpitowymi, które kryły jednocześnie łuki przyporowe przerzucone ponad sklepieniami naw bocznych a wspierające wyniesione wyżej ściany nawy głównej.
Zachowały się również wymiary kolegiaty 115 łokci (około 70 m) długości i 70 łokci (około 42 m) szerokości. Wysokość nawy głównej wynosiła około 30 m. Wieżę o wysokości około 100 m wieńczył hełm z iglicą, łącznie 114,80 m[3] (wysokość ta dotyczy stanu sprzed rozbiórki w 1802 r.).
W kolegiacie znajdowały się 52 ołtarze.
Dwupoziomowe kaplice (zatem ich łączna liczba w rzeczywistości wynosiła około 27) fundowane były przez miasto, cechy, stowarzyszenia religijne i prywatnych darczyńców. Wśród nich znane są:
- kaplica Tylona Groczenowa (wymieniona w 1399)
- kaplica Wojtka „Bogatego” z 1425
- kaplica miejska – znajdowała się przy wejściu południowym
- kaplica Bractwa Matki Boskiej
- kaplica Bractwa Kuśnierzy
- kaplica ufundowana przez Wojciecha Zajączkowskiego z ołtarzem św. Marii Magdaleny
- kaplica kupców poznańskich – nad zakrystią kościelną. Kaplica ta pełniła funkcję biblioteki
- kaplicę Struchellonów-Ponieckich-Morsztynów, później przejęta przez Naramowskich,
- kaplica peteradoniawska – potem zwana heltowską (od możnego rodu Heltonów zwanych też Heltami)
- kaplica Groffonów – przejmowana kolejno przez Ungrów, Gieców, Gentczonów, Wojciechowskich, Hynczonów
- kaplica Grodzickich
- kaplica winklerowska (od rodu Winklerów)
- kaplica Reszków
- kaplica Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny – jedna z najstarszych, ołtarz w niej ufundował biskup Andrzej Bniński
- kaplica adoniawska (od rodu Adów)
- kaplica mazurowska
W kolegiacie poza możnymi ze szlacheckich rodów Tomickich, Rozdrażewskich, Przyjemskich, Magnuszewskich i innych pochowani zostali przedstawiciele patrycjatu poznańskiego, a także dostojnicy kościelni związani z kolegiatą nie tylko przedstawiciele elity władzy miejskiej, ale również i władz kościelnych: prałaci i kanonicy kolegiaccy. Najbardziej znaną osobą pochowaną w kościele był Józef Struś, któremu rada miejska przyznała miejsce pogrzebowe pod ołtarzem św. Katarzyny.
Pozostałości
Z wyposażenia kolegiaty do naszych czasów dotrwała rzeźba Chrystusa Bolejącego wykonana około 1430, która obecnie znajduje się w kaplicy Świętych Męczenników Jezuickich w dzisiejszej farze.
Prawdopodobnie z pierwszej fary pochodzi również serce dzwonu, znajdujące się (częściowo wbite w ziemię) przy bramie wjazdowej do kolegium jezuickiego.
Przypisy
- ↑ Szczątki 120 osób odnalezione na placu Kolegiackim zostaną pochowane w farze
- ↑ Piotr Bojarski, Podziemny Poznań i jego tajemnice, w: IKS Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny nr 11(349)/2020, s. 9-10, ISSN 1231-9139
- ↑ Według Kroniki wielkopolskiej.