| Data powstania |
pocz. XV w. |
|---|---|
| Miejsce powstania | |
| Zawartość | |
| Język | |
| Technika |
papier |
| Liczba kart |
190 |
| Miejsce przechowywania |
Biblioteka Katedralna w Gnieźnie |
Kazania gnieźnieńskie – zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
Historia
Rękopis kazań zachował się w bibliotece kapituły katedralnej w Gnieźnie (sygn. Ms 24), stąd też zbiór nazywany jest Kazaniami gnieźnieńskimi[1]. Po Kazaniach świętokrzyskich stanowią najstarszy zabytek polskiej prozy kaznodziejskiej i jeden z najważniejszych zabytków języka polskiego.
Zbiór ma formę papierowego kodeksu formatu małego folio, składającego się z 190 kart[2]. Powstał na terenie diecezji krakowskiej[2]. Kodeks został spisany przez czterech różnych kopistów, przy czym kazania polskie wyszły spod jednej ręki[2]. Kazania w języku polskim zostały zapisane krótko po roku 1409, łacińskie zaś nieco wcześniej[2].
Kazania polskie spisał prawdopodobnie Łukasz z Wielkiego Koźmina (Koźmin Wielkopolski), bakałarz uniwersytetu praskiego, magister, profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Łukasz z Koźmina mógł wygłaszać kazania w kościele parafialnym w Beszowej, gdzie pełnił funkcję rektora[3].
Treść
Kazania gnieźnieńskie zawierają 10 kazań w języku polskim, 95 kazań w języku łacińskim oraz kilka wyjątków ze Złotej legendy Jakuba de Voragine[2]. W kodeksie znajduje się również dodatek wszyty po oprawieniu, zawierający polskie modlitwy z końca XV wieku[2]. 70 łacińskich kazań (spośród wszystkich 95) jest odpisem ze zbioru kazań de sanctis Peregryna z Opola, jedno zaś pochodzi z jego cyklu de tempore[2]. Autorstwo pozostałych jest nieznane[2].
Kazania polskie
Kodeks zawiera następujące kazania w języku polskim[3]:
- na Boże Narodzenie (k. 1–1v)
- na Boże Narodzenie (k. 2–5v)
- o św. Janie Chrzcicielu (k. 11–12v)
- o św. Marii Magdalenie (k. 14–14v)
- o św. Wawrzyńcu (k. 171v–172)
- o św. Bartłomieju (k. 172v–174)
- na Boże Narodzenie (k. 174–177v)
- na Boże Narodzenie (k. 177)
- o św. Janie Ewangeliście (k. 177v–178v)
- o św. Janie Ewangeliście (k. 178v–184v)
Kazanie drugie jest przekładem kazania Peregryna z Opola, także kazanie dziesiąte oparte jest na kazaniu Peregryna[3]. Podstawą kazania siódmego był tekst ze zbioru kazań Exemplar salutis Hieronima z Pragi[3]. Pozostałe kazania zostały opracowane na podstawie różnych zbiorów kazań łacińskich, m.in. Jakuba de Voragine i Konrada Waldhausena[3]. Kazania polskie świadczą o dużej samodzielności ich autora, mimo że są zależne w pewnym stopniu od obcych źródeł[3].
Kazania napisane są językiem zbliżonym do wypowiedzi potocznych i przeznaczone były dla słuchaczy prostych[4]. Cechy językowe świadczą, że zabytek pochodzi z Wielkopolski[4]. Polskie glosy znajdujące się przy kazaniach łacińskich sugerują, że również i one mogły być wygłaszane po polsku[3].
Początek kazania pierwszego na Boże Narodzenie:
Pisownia oryginalna
<Di>xit: Puer natus est / dzathky mile / Iʃze |
gako tho {vy} ʃzamy dobrze vecze / y teʃze vy | o them
tho {czϕʃto} ʃlychake gdiʃczyʃzϕ kthoremu |
krolevy albo xϕʃzϕczu ʃzin narodzy tedicz | vϕcz
pofʃzythkemv krolefʃtw poʃly beʃzϕ |
atho orϕdze {ony} pouedagϕcz yʃciʃzϕ geʃt {bil}
kro|leuicz narodzyl {a} takeʃczy ʃvϕczy angely | ʃzϕ{cz}
tho ony bily vczyniily {iʃze} gdiʃ{cy}ʃzϕ xc.
geʃt | byl narodzyl {tedicz vϕcz} yʃzecz ony ogego
narodze|nv ʃzϕcz nam bily pouedaly Anapouetrzucz |
ʃlothke pene ʃzϕcz ony bily ʃpeuaualy* | arzekϕc tako
{Gloria in excelsis} chuala bϕcz bogu nauiʃz=|ʃzokoʃczy
amir boʃzy bϕcz naʃzemy lud<ze>m | dobre vole[3]
Pisownia współczesna
Dixit: Puer natus est. Dziatki miłe! Iże
jako to {wy} sami dobrze wiecie i teże wy o tem
to {często} słychacie, gdyż ci się ktoremu
krolewi albo książęciu syn narodzi, tedyć więc
po wszytkiemu krolewstwu pośli bieżą,
a to orędzie {oni} powiedając, iż ci się jest {był}
krolewic narodził. A takież ci święci anjeli są{ć}
to oni byli uczynili, {iże} gdyż {ci} się Kryst
jest był narodził, {tedyć więc} iżeć oni o jego
narodzeniu sąć nam byli powiedali, a na powietrzu{ć}
słodkie pienie sąć oni byli śpiewali, a rzekąc tako:
{Gloria in excelsis} Chwała bądź Bogu na wysokości,
a mir Boży bądź na ziemi ludziem dobre wole[3].
Objaśnienia:
{ }– litery lub wyrazy dopisane w rękopisie między rządkami tekstu albo na marginesie< >– uzupełnienie miejsca uszkodzonego w rękopisie*– błąd pisarski|– granica rządka tekstu w rękopisie
Przypisy
Bibliografia
- Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
- Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.