Kategoria (z gr. kategorein – orzekać) – podstawowy zbiór przedmiotów; element wyczerpującego podziału wszystkich bytów na najbardziej ogólne gatunki i rodzaje. Termin został utworzony przez Arystotelesa, który wyróżnił dziesięć kategorii: kategorię substancji i dziewięć kategorii przypadłościowych. Podziału tego dokonał na drodze rozróżnienia między podmiotem zdania (którymi jest substancja) a jego orzeczeniem (którymi są kategorie przypadłościowe) i analizy orzeczeń greckich, która doprowadziła do powstania listy kategorii przypadłościowych. Współcześnie Arystotlesowskiego podziału kategorii nie uznaje się przeważnie ani za wyczerpujący i spójny, ani za zgodny z naturą języka, dał on jednak podstawy do dalszych analiz pojęcia kategorii. Arystoteles wyróżnił następujące kategorie:
- Substancja (substancja konkretna, „coś”) – np. ta oto książka
- Kategorie przypadłościowe:
- ilość – np. dwa
- jakość – np. czerwony
- stosunek (relacja) – np. jest mniejszy
- miejsce – np. Mandżurii
- czas – np. wczoraj
- położenie – np. stoi
- posiadanie – np. jest ubrany
- działanie – np. chodzi
- doznawanie – np. jest mu zimno
Spośród poglądów poarystotelesowskich szczególne znaczenie mają poglądy Immanuela Kanta i badania logików i filozofów polskich XX wieku. Kant w sporze, czy kategorie istnieją poza umysłem (jak głosił Arystoteles), czy w umyśle, zajął drugie stanowisko – głosił, że kategorie istnieją tylko w umyśle i są sposobami, w jaki porządkuje on doświadczenie, sprowadzając tym samym analizę pojęcia kategorii do analizy struktury myślenia. Poza sporami o transcendentność kategorii, znaczenie miał spór o ich liczbę – spośród różnych kategorii przedmiotów (jak relacja, stan rzeczy, proces, rzecz itp.) niektórzy filozofowie próbowali sprowadzać jedne do drugich – szczególnie jaskrawym przypadkiem jest tu reizm Tadeusza Kotarbińskiego, który wyróżniał tylko jedną kategorię przedmiotów, którą była kategoria rzeczy. Innym istotnym zagadnieniem była relacja Boga do pojęcia kategorii – czy jest on substancją, czy stanowi samodzielną kategorię, czy też może przekracza kategorie. Logicy polscy podjęli pogłębione analizy arystotelesowskiej koncepcji kategorii, tworząc gramatykę kategorialną.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
- Amie Thomasson, Categories, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 7 marca 2018, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-11] (ang.).