Karmaci – jeden z prądów ismailizmu, uznającego Ismaila Ibn Dżafara za siódmego i ostatniego imama szyickiego. Nazwa wzięła się prawdopodobnie od słowa aramejskiego ‘karmat’, znaczącego ‘tajemny nauczyciel’. Ruch zaczął działać w południowym Iraku, gdzie aramejski był nadal w powszechnym użyciu^[1]. Karmaci określani są czasem jako 'bolszewicy islamu', ponieważ głosili równość wszystkich stanów i kast, czym zdobyli szerokie poparcie wśród najbiedniejszej części społeczeństwa^[2]. Ruch karmatów zapoczątkował Abd Allah Ibn Majmun al-Kaddah, syn okulisty (arab. ‘kaddah’) z Chuzistanu, wtajemniczony przez ojca w wiedzę ezoteryczną. Do realizacji swoich celów politycznych imam Abd Allah zorganizował rozległą sieć konspiracyjną. Zdaniem Bielawskiego karmatyzm starał się zadowolić każdą grupę opozycyjną w kalifacie: „dla szyitów był to spisek szyicki przeciw sunnitom, dla charydżytów przyjmował zabarwienie demokracji społecznej, dla perskich nacjonalistów był to spisek antyarabski, dla wolnomyślicieli – obietnica zupełnego liberalizmu”^[3]. Wśród adeptów podważano wiarę w islam sunnicki na rzecz ślepego posłuszeństwa wobec imama, podczas gdy sam imam był sceptykiem w sprawach religii^[4].

Hamdan Karmat i karmacki „pseudo-Mahdi”

Idee karmatów usiłował jako pierwszy wcielić w życie chłop iracki Hamdan, zwany Karmatem^[5], uczeń imama Abd Allada Ibn Majmuna. Około 890 Hamdan Karmat zbudował dla przywódców sekty siedzibę, zwaną Dar al-Hidżra, koło Al-Kufy. W 900 Zikrawajh ad-Dindani, jeden z przywódców ruchu, podburzył przeciw władzom w Bagdadzie szczep arabski Ulajs, koczujący na Pustyni Syryjskiej. Celem ruchu karmatów było obalenie kalifatu abbasydzkiego. Jeden z synów Zikrawajha, Al-Husajn o przydomku Sahib al-Chal (arab. ‘człowiek z pieprzykiem’) albo Sahib asz-Szama (arab. ‘człowiek ze znamieniem’), nadał sobie imię Ahmad oraz tytuły Al-Mahdi i amir al-muminin (arab. ‘książę wiernych’), sugerujące wyraźnie, że zamierza przejąć władzę po obaleniu kalifatu Abbasydów.

Pojawienie się Fatymidów

Działalność karmatów wyprzedziła nieznacznie pojawienie się innej sekty ismailickiej, jeszcze bardziej od niej aktywnej, Ubajdytów, zwanych również Fatymidami^[6]. Oni również mieli swojego mahdiego^[7], a w 928–929 przyjęli tytuł kalifacki.

Kaźń „pseudo-Mahdiego”

Ruch karmatów objął swoją działalnością wywrotową południe Iraku, Syrię, Półwysep Arabski, a nawet część Iranu i Azji Środkowej. Tu jednak stanęła im w sposób zdecydowany na drodze dynastia Samanidów. Po śmierci kalifa Al-Mutadida (892–902) władzę objął jego syn, Al-Muktafi (902–908). W bitwie pod Hamą w 903 wojska rządowe rozbiły oddziały dowodzone przez samego „Człowieka ze znamieniem” – pseudo-Mahdiego – i wzięły go do niewoli. Stracono go wraz z przeszło 300 innymi jeńcami w Bagdadzie, kalecząc uprzednio haniebnie, a jego ciało wystawiono na widok publiczny przy jednej z bram miejskich^[8].

Abu Tahir al-Dżannabi

Ruch karmatów odrodził się z odłamu, który założył niejaki Abu Said al-Dżannabi, z Dżannaba w prowincji Faris, misjonarz karmacki w południowym Iranie, a od około 900 przywódca aktywnie działający na terenie Półwyspu Arabskiego oraz na południu Iraku. Ten odłam karmatów założył swą bazę w Al-Bahrajnie, wyspie na wodach Zatoki Perskiej. Po jego zabójstwie najbardziej wpływową postacią w ruchu stał się jeden z jego licznych synów, Abu Tahir Sulajman al-Dżannabi – postrach sunnitów irackich. Najbardziej zuchwałymi aktami z jego strony była napaść na pielgrzymów wracających z Mekki w 924 i uprowadzenie emira hamdanidzkiego Abu al-Hajdży Abd Allaha Ibn Hamdana (zwolniono go później po wydaniu karmatom spornych terytoriów)^[9], zuchwałe natarcie na Bagdad w 928 znad rzeki Zab, około 15 km od stolicy kalifatu, które udało się odeprzeć armii pod wodzą Munisa al-Muzaffara^[10], oraz najazd na Mekkę w 930, ze zbezczeszczeniem haramu mekkańskiego, wymordowaniem ponad 1700 pielgrzymów, złupieniem Al-Kaby i słynnego czarnego kamienia. Nawet imam fatymidzki, Ubajd Allah al-Mahdi, potępił ten ostatni wyczyn Abu Tahira^[10]. Odtąd współpraca karmatów z Fatymidami ustała.

W 930 roku karmaci z Bahrajnu zdobyli Mekkę i wywieźli Czarny Kamień (zwrócili go dopiero w 950 lub 951). Zaniknęli prawdopodobnie pod koniec XI wieku.

Przypisy