Kapela – termin określający w średniowieczu zespół śpiewaków kościelnych związanych z dworem panującego lub z katedrą; od XVI wieku również zespół wokalno-instrumentalny kościelny lub dworski; współcześnie zespół ludowy, folklorystyczny lub wykonujący muzykę dawną. Potocznie – zespół muzyki rockowej^[1].

W kapelach ludowych muzykuje się ze słuchu, na zasadzie heterofonii wariacyjnej. Najstarszymi są kapele dudziarskie; innymi są smyczkowe, harmonistów i dęte^[2].

Przełożonym (prefektem, prepozytem) kapeli był w średniowieczu duchowny dostojnik^[1], niekoniecznie muzyk. Do drugiej połowy XVI wieku do kapeli zaliczano również celebransów z asystą, służbę klerycką oraz organistę. Do kapeli nie należeli wówczas instrumentaliści dworscy^[3]. Od XVI wieku funkcję tę (magister capellae, Kapellmeister) powierzano znakomitym kompozytorom i muzykom (np. Orlando di Lasso w kapeli kościoła św. Jana w Rzymie, następnie na dworze w Monachium)^[1].

• Różne rodzaje kapel
• 
  Kapela średniowieczna
  Rycina z Der Spiegel des Menschlichen lebens (1479), Heinrich Steinhöwel
• 
  Kapela dworska
  „Sekstet” (1768), Louis-Michel van Loo
• 
  Kapela ludowa
  w korowodzie na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2015)
• 
  Kapela rockowa
  The Rolling Stones podczas koncertu w Oslo (1965)

Historia

Do 1309 kapela papieska nosiła nazwę Schola Cantorum. W XIV wieku kapele mieli Karol V Mądry, Filip II Śmiały oraz Piotr IV Aragoński^[3].

Kapela w Polsce istniała na dworze królewskim od czasów Władysława II Jagiełły^[1]. Jej prepozytem w latach 1411–1420 był Janusz z Lubienia ^[3]. Najbujniej rozwijała się w XVI i XVII wieku do czasu wojen szwedzkich^[1]. Pierwszym świeckim dyrygentem był Krzysztof Klabon, później Asprilio Pacelli i Giovanni Francesco Anerio^[3]. W latach świetności polskiej kapeli królewskiej działali w niej m.in. Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka, Luca Marenzio, Marco Scacchi, Bartłomiej Pękiel^[1].

Od 1543 do rozbiorów działała także królewska kapela rorantystów; jej zadaniem było muzykowanie w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu^[1]. W tym czasie powstały też kapele magnackie (Radziwiłłów, Górków, Kostków)^[1]; później Mikołaja Wolskiego, Myszkowskich, Opalińskich i Jana Andrzeja Morsztyna^[2].

W XVII wieku królewska kapela, pierwotnie religijna, stała się świeckim zespołem wokalno-instrumentalnym; zaczęła wykonywać również opery^[3]. Podobny repertuar miały funkcjonujące wówczas kapele magnackie (m.in. Lubomirskich, Potockich, Rzewuskich, Branickich). Zatrudniały muzyków włoskich^[1], niemieckich, a od XVIII również czeskich^[2]. Kapele wokalno-instrumentalne działały wtedy w większości katedr i kolegiat oraz burs jezuickich^[1] i pijarskich^[2].

W XVIII wieku rozpowszechniły się, początkowo w Polsce, później w całej Europie, kapele janczarskie, wzorowane na tureckiej orkiestrze wojskowej (piszczałki, oboje, perkusja)^[1].

Współcześnie działają w Polsce kapele przy zespołach folklorystycznych oraz kapele wiejskie grające muzykę improwizowaną ze słuchu. W zależności od regionu przyjmują różne składy instrumentalne, zazwyczaj z wykorzystaniem właściwego danemu regionowi instrumentu ludowego, np. basów, dud, diabelskich skrzypiec lub burczybasu^[4].

Do lat 70. XX wieku istniała Polska Kapela Ludowa Feliksa Dzierżanowskiego, będąca orkiestrą grającą muzykę stylizowaną na ludową^[5].

Niektóre orkiestry i chóry wykonujące muzykę dawną przyjmują nazwy zawierające słowo pochodzące od włoskiego terminu a cappella, który w formie kapela zakorzenił się w języku polskim jako określenie zespołu muzyków^[6], np. Capella Bydgostiensis^[1], Cappella Musicae Antiquae Orientalis^[7], Capella Cracoviensis^[8].

Przypisy

Bibliografia

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.