.jpg.webp)
Epoka przedpiśmienna w historii języka polskiego trwała od połowy X w. do połowy XII wieku[1]. Z okresu tego znane są jedynie zapisy nazw własnych z terenu Polski, zawarte głównie w tekstach łacińskich[2].
Ramy czasowe
Za początek samodzielnego rozwoju języka polskiego przyjmuje się drugą połowę X wieku, kiedy to zaczęła powstawać polska państwowość[3][4][5]. Powstanie państwa polskiego jest we wszystkich periodyzacjach historii języka polskiego uznawane za istotny czynnik narodzin polszczyzny[6]. Początki języka polskiego można jednak przesunąć na przełom IX i X wieku, kiedy to prawdopodobnie zaszły takie procesy, jak: dyspalatalizacja samogłosek przednich, wokalizacja jerów mocnych i wokalizacja spółgłosek sonantycznych[7].
Ze względu na kryterium filologiczne (czyli fakt niewystępowania lub występowania zabytków pisanych) za koniec epoki przedpiśmiennej polszczyzny uznaje się połowę XII wieku[8]. Umowną datą jest rok 1136, kiedy to prawdopodobnie została wystawiona Bulla gnieźnieńska[9][10][8]. Dokument ten został sporządzony w języku łacińskim poza obszarem Polski[8], zawiera jednak 410 polskich nazw osobowych i miejscowych, na podstawie których można zrekonstruować system fonetyczny ówczesnej polszczyzny, a także typy onomastyczne[8]. Dlatego też Bullę gnieźnieńską można potraktować jako pierwszy zabytek filologiczny polszczyzny oraz cezurę między epoką przedpiśmienną i piśmienną języka polskiego[8].
Należy jednak pamiętać, że cezury między etapami rozwoju języka polskiego mają charakter umowny[9]. Na pograniczu okresów występują stadia przejściowe, charakteryzujące się stopniowym zanikaniem starych cech i narastaniem nowych[9].
Źródła
Piśmiennictwo w Polsce
Epoka przedpiśmienna polszczyzny to z samej definicji okres, z którego nie zachowały się teksty pisane w języku polskim. Z tego czasu znane są jedynie zapisy nazw własnych z terenu Polski, zawarte głównie w tekstach łacińskich[2].
Nie oznacza to jednak, że przed połową XII w. nie zapisywano po polsku żadnych tekstów. Do czasów współczesnych zachowała się jedynie cząstka dorobku polskiego piśmiennictwa średniowiecznego; nieznane są liczba i charakter tekstów bezpowrotnie zaginionych na przestrzeni wieków, zaś część zachowanych źródeł oczekuje jeszcze na dokładne przebadanie[11].
Być może pewne elementy przedpiśmiennej twórczości w języku polskim zachowały się w przysłowiach, porzekadłach, zawołaniach czy fragmentach pieśni ludowych, notowanych od XV wieku[12][13]. Według niektórych badaczy datę powstania Bogurodzicy można umieszczać już w XI/XII w., nie jest to jednak powszechnie przyjęte datowanie, najstarsze bowiem zachowane zapisy tej pieśni pochodzą dopiero z początku wieku XV[14].
Zabytki piśmiennictwa
- Geograf Bawarski
Najstarszym zabytkiem notujących wyrazy słowiańskie z obszaru dzisiejszej Polski (nazwy plemion: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszycy) jest Geograf Bawarski z IX wieku[15]. Zapis nazwy Dziadoszanie jest najstarszym świadectwem występowania przegłosu lechickiego[16].
- Dagome iudex
Prawdopodobnie około 990 został sporządzony dokument określany jako Dagome iudex (zachowały się jednak tylko kopie jego streszczeń z przełomu XI i XII wieku)[16]. Zawiera on zniekształcone nazwy miejscowe jak Kraków, Gniezno, Szczecin, Odra, Prusowie, Rusowie[16].
- Kronika Thietmara
Kolejnym zabytkiem zawierającym nazwy polskich plemion (Dziadoszycy, Ślężanie), grodów (Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław), rzek (Odra, Bóbr) oraz imiona (Bolesław) jest Kronika Thietmara z początku XI wieku[16].
- Kronika Galla Anonima
Stosunkowo dużo polskich nazw własnych, osobowych i miejscowych, zawiera Kronika Galla Anonima z początku XII wieku[17].
Tendencje rozwojowe
Z powodu braku tekstów w języku polskim sprzed połowy XII w. opis ówczesnej polszczyzny może opierać się jedynie na rekonstrukcji i metodach językoznawstwa historyczno-porównawczego[18][19]. Przyjmuje się, że zjawiska językowe, których nie ma w rekonstruowanym języku prasłowiańskim, a które są w najstarszych tekstach zapisanych po polsku, zaszły właśnie w epoce przedpiśmiennej polszczyzny[18]. Łatwiejsze do zrekonstruowania są zjawiska fonologiczne (uwidaczniają się nawet w pojedynczych wyrazach) niż morfologiczne czy składniowe, zauważalne dopiero w całych zdaniach[18].
Głównymi zjawiskami w polszczyźnie przedpiśmiennej były:
- przegłos lechicki[20]
- wokalizacja sonantów r, ŕ, l, l’[21]
- zanik i wokalizacja jerów[22]
- wzdłużenie zastępcze[23]
- ściągnięcie samogłosek rozdzielonych głoską j[24]
Słownictwo
Zasób
Według badań Tadeusza Lehra-Spławińskiego do czasów współczesnych zachowało się w polszczyźnie około 1700 wyrazów prasłowiańskich (ponad 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 wyrazów należących do innych części mowy), przekształconych jednak w wyniku późniejszych zmian fonetycznych[25][26]. W epoce przedpiśmiennej było ich jednak znacznie więcej, gdyż wiele wyszło z użycia w późniejszych wiekach[26].
Wśród wyrazów odziedziczonych z prasłowiańskiego można wyróżnić grupy[27]:
- życie duchowe człowieka – duch, rozum, pamięć, gniew, radość
- pojęcia religijne i moralne – bóg, kara, prawda, raj
- pogląd na świat i życie – życie, śmierć, osoba, imię
- właściwości duchowe człowieka – dobry, zły, mądry, głupi, łagodny, srogi
- przyroda martwa i ożywiona – ziemia, góra, brzeg, woda, rzeka, jezioro, błoto, lód
- pojęcia astronomiczne i meteorologiczne – dzień, noc, wiosna, lato, deszcz, śnieg, słońce, niebo
- rośliny – dąb, sosna, jabłoń, śliwa, brzoza, grzyb
- zwierzęta – niedźwiedź, wilk, lis, zając, bocian, wrona, mucha, pająk, wąż
- części ciała – noga, ręka, czoło, ramię, serce, żołądek, ucho, oko
- życie rodzinne – ojciec, matka, brat, siostra, stryj, wuj
- życie społeczne – chłop, sąsiad, gość, wróg, przyjaciel, wojsko, broń
- życie gospodarcze – gospodarz, żyto, pszenica, owies, sierp, kosa, ściana, ława
- właściwości ludzi, zwierząt i przedmiotów – wysoki, niski, zdrowy, chory, mały, wielki, prosty, krzywy
- nazwy czynności i stanów – być, mieć, chcieć, lubić, jeść, spać, stać, płakać
- podstawowe zaimki, liczebniki, przysłówki, przyimki i spójniki
Zapożyczenia
Zapożyczenia prasłowiańskie
Większość zasobu leksykalnego odziedziczonego przez język polski w początkach jego kształtowania się to wyrazy rdzennie prasłowiańskie[28]. Obok nich polszczyzna odziedziczyła także zapożyczenia językowe dokonane jeszcze w epoce prasłowiańskiej:
- języki germańskie – chleb, izba, ksiądz, lek, lekarz, lichwa, miecz, myto, pieniądz, piła, pług, szkło[29][28]
- łacina – bezpośrednio: wino; za pośrednictwem germańskim: cesarz, deska, kupić, misa, ocet, osioł[29][28]
- języki irańskie lub sarmackie – kur, socha, topór[28]
- języki celtyckie – sługa[28]
Zapożyczenia terminologii chrześcijańskiej
Po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I słownictwo polszczyzny wzbogaciło się o wyrazy związane z chrześcijaństwem (na terenie Śląska i Małopolski, znajdujących się w orbicie wpływów Moraw i Czech, słownictwo takie mogło przenikać już od przełomu X i XI wieku)[28]. Większość tych słów trafiła za pośrednictwem języka czeskiego, do którego z kolei zostały zaczerpnięte bezpośrednio lub pośrednio z łaciny, greckiego, niemieckiego i staro-cerkiewno-słowiańskiego[30]. Mógł to być proces wieloetapowy, np. greckie εὐαγγέλιον (euangelion) przeszło do łaciny jako evangelium, następnie do czeskiego jako ewanjelium i do polszczyzny pierwotnie jako ewanjelia (współcześnie ewangelia)[30]. W języku czeskim miał miejsce pierwszy etap slawizacji obcojęzycznych terminów, kolejne zaś zmiany fonetyczne następowały na gruncie polszczyzny[30].
Przykłady:
- polski < czeski < łacina[30][31]:
- anioł (dawn. ańjoł) < anjel < angelus
- ewangelia (dawn. ewanjelia) < ewanjelium < evangelium
- kolęda < kolęda (dziś kolada) < calendae
- pacierz < pateř < pater noster
- poganin < pogan (dziś pohan) < pāgānus
- polski < czeski < niemiecki < łacina[32][31]:
- chrzest (dawn. krzest) < krst < Krǐst < Christus
- kościół (dawn. *kost’oł) < kostel < kástel < castellum
- ołtarz < oltář < altâri < altāre
- polski < czeski < niemiecki < języki romańskie
- papież < papiež < bâbes < papes
(wyrazy poprzedzone gwiazdką * są formami zrekonstruowanymi)
Kolejna grupa zapożyczonej terminologii chrześcijańskiej to neologizmy znaczeniowe, czyli istniejące już w polszczyźnie wyrazy słowiańskie, które, na wzór języka czeskiego, przyjęły nowe znaczenie[30]:
- ksiądz (dawn. kniądz) – „książę” → „duchowny”
- bóg – „bóstwo” → „najwyższa istota”
- niebo – „firmament” → „miejsce pobytu Boga i świętych”
- święty – „mocny” → „osoba kanonizowana”
- piekło – „smoła” → „miejsce pobytu potępionych”
Jeszcze inna droga wchodzenia słownictwa religijnego do wczesnej polszczyzny to kalki językowe[30]:
- pol. sumienie (dawn. sąmnienie) – czes. svědomi – łac. conscientia
- pol. czyściec – czes. čistec – łac. purgatorium
- pol. błogosławić ze staro-cerkiewnego-słowiańskiego za pośrednictwem czeskim
Inne zapożyczenia
W polszczyźnie przedpiśmiennej zapożyczenia niezwiązane z chrześcijaństwem lub związanie z nim pośrednio stanowiły mniej liczną grupę[33]. Prawdopodobnie do polszczyzny trafiły wtedy z łaciny takie słowa, jak łacina, sobota, marzec, maj, szkoła, a za pośrednictwem czeskim lub niemieckim np. berło, olej, pieprz[33]. Z języka niemieckiego (wprost lub za pośrednictwem czeskim) weszły m.in. wyrazy barwa, bławat, bursztyn, chwila, herb, izba, jedwab, perła, rycerz, świadczące o kontaktach handlowych oraz wpływach niemieckich w zakresie życia społecznego[29][33].
Przypisy
- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 54–56.
- 1 2 Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 58.
- ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 20–21.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 23–24.
- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 54.
- ↑ Dubisz 2002 ↓, s. 45.
- ↑ Urbańczyk 1979 ↓, rozdz. „Periodyzacja dziejów języka polskiego”.
- 1 2 3 4 5 Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 56.
- 1 2 3 Klemensiewicz 1976 ↓, s. 31.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 62–63.
- ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 40.
- ↑ Witczak 1990 ↓, s. 17.
- ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 55.
- ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 133.
- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 58–59.
- 1 2 3 4 Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 59.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 63.
- 1 2 3 Klemensiewicz 1976 ↓, s. 23.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 33.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 34.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 36.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 37.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 40.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 41.
- ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 27.
- 1 2 Walczak 1999 ↓, s. 55.
- ↑ Walczak 1999 ↓, s. 55–57.
- 1 2 3 4 5 6 Walczak 1999 ↓, s. 57.
- 1 2 3 Klemensiewicz 1976 ↓, s. 28.
- 1 2 3 4 5 6 Klemensiewicz 1976 ↓, s. 29.
- 1 2 Walczak 1999 ↓, s. 58.
- ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 29–30.
- 1 2 3 Walczak 1999 ↓, s. 59.
Bibliografia
- Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
- Stanisław Dubisz: Język – historia – kultura. Wykłady, studia, analizy. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2002. ISBN 83-87608-28-9.
- Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.
- Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
- Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11452-5.
- Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
- Stanisław Urbańczyk: Prace z dziejów języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979. ISBN 83-04-00145-4.
- Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
- Tadeusz Witczak: Literatura Średniowiecza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISSN 83-01-09688-8.