Przybycie człowieka

Brak świadectw archeologicznych uniemożliwia jednoznaczne stwierdzenie, którędy i kiedy pierwsi ludzie dotarli na teren Ameryki. Zazwyczaj przyjmuje się, że pierwsi ludzie dotarli do Ameryki Północnej przez most lądowy Beringa ok. 13 500 - 11 000 lat temu. Najstarszych niezbitych dowodów działalności człowieka dostarczają prymitywne narzędzia łowieckie odkryte w dolinie rzeki La Vegas (stanowisko Tule Springs) datowane na 28 000 lat^[2][3] narzędzia oraz groty włóczni tzw. Kultury Clovis datowanej na 13 500 - 12 900 lat temu^[4]. Paleonindianie wędrowali przez wolny od lodów most Beringii, a następnie jedną z dwóch dróg na południe: wąskim pasem lądu na wybrzeżu Pacyfiku lub wąskim korytarzem doliny rzeki Yukon pomiędzy masami lodowców na zachód i na wschód od niej, zwanymi odpowiednio Cordilleran Ice Sheet i Laurentide Ice Sheet. Po dotarciu do południowej Alberty drogi poszczególnych grup wędrowców rozdzielały się w poszukiwaniu najdogodniejszych miejsc do osiedlenia się.

Poza Indianami w Ameryce północnej mieszkali też Inuici, którzy mogli przybyć lądem lub częściowo lądem, a częściowo kajakami płynąc od wyspy do wyspy lub wzdłuż lądu, podobnie jak później część mieszkańców Polinezji.

Przypuszcza się, że do Zatoki Meksykańskiej pierwsi Paleoindianie dotarli w 350-500 lat^[5] od opuszczenia wschodniej Syberii. Jak dowodzą znaleziska archeologiczne Kultury Folsom 10 000 lat temu mieszkańcy Mezoameryki byli nomadami – łowcami i zbieraczami^[6].

Wczesny

Zwany również niższym, datowany na 1500 - 1000 p.n.e.^[9] Powstanie pierwszych zorganizowanych osad na całym obszarze Ameryki Środkowej. Powstanie mitologii, kształtowanie się kultów religijnych. Rozwój wytwórczości dóbr materialnych (ceramika, obróbka krzemieni, obsydianu, kamieni szlachetnych i jadeitu) oraz najstarsze dowody na istnienie wymiany handlowej między poszczególnymi osadami, czasami na wielkich dystansach.

Powstanie, rozwój i upadek mało znanych kultur La Blanca, Ujuxte i Monte Alto, początki astronomii i astrologii.

Środkowy

Datowany na 1000-600 p.n.e.^[9] Gwałtowna stratyfikacja społeczna kultur Mezoameryki, wyodrębnienie się klas wyższych (w tym klasy kapłanów). Powstanie pierwszych miast z kamiennymi świątyniami oraz organizacji politycznej i struktury władzy. Na terenie południowego Meksyku w dzisiejszym stanie Veracruz rozwija się cywilizacja Olmeków, którzy pierwsi znaleźli zastosowanie dla kauczuku pozyskiwanego z zawierającej lateks żywicy drzew Castilla elastica.

Wynalazek rachunku, pisma obrazkowego i kalendarza. Olmekowie (podobnie jak później Majowie) używali trzech kalendarzy równolegle, przy czym zapis prowadzony był według zwykłego kalendarza solarnego (365 dni) i kalendarza rytualnego (260 dni) opartego o obieg planety Wenus. Kalendarz trzeci, tzw. długa rachuba służył do pomiaru dłuższych niż rok odcinków czasu^[10]. Olmekowie są budowniczymi pierwszych piramid ziemnych, boisk do rytualnej gry w piłkę, sprowadzają materiały z odległości kilkuset km (bazalt, obsydian, jadeit).

Zaawansowane uprawy tytoniu, agawy, fasoli, hodowla drobiu.

Późny

Okres datowany na 600 - 150 p.n.e.^[9] Stopniowy upadek cywilizacji Olmeków i rozwój kultury Majów oraz Zapoteków. Ci ostatni stworzyli jedną z trzech wielkich kultur mezoamerykańskich. Najważniejszym ośrodkiem tej kultury było miasto Monte Albán. Pozostałe to: Lambityeco, Dainzu, Mitla, Yagul, San José Mogote i Zaachila.

Rozwój organizmów państwowych, których władcami są kapłani głównych bóstw, budowa coraz większych i coraz wspanialszych piramid schodkowych. Prowadzenie wojen i wypraw zdobywczych, których celem jest wzięcie jak największej liczby jeńców.

Wczesny (II - VII wiek)

Teotihuacán (faza III Miccoatli), okres największej świetności Teotihuacánu i jego wpływów w regionie: w roku 200 powstają Piramida Księżyca i Ciudadela, oddanie tej drugiej uświetnione zabiciem na ołtarzu 200 jeńców (pod koniec wczesnego okresu klasycznego Teotihuacán miał przypuszczalnie od 100 000 do 200 000 mieszkańców).

W Monte Albán zbudowano w tym czasie większość świątyń. W latach 500-900 Monte Albán miało około 24 000 mieszkańców; w okolicach świątyń znajdowało się 170 podziemnych grobowców ozdobionych freskami.

Obszar cywilizacji Majów, wybrzeże Pacyfiku: majański lud (prawdopodobnie kultury Pipil – stanowisko archeologiczne Santa Lucía Cotzumalhuapa w Gwatemali) wprowadza zawody piłkarskie (Tlachtli), w których drużyna przegrywająca mogła nawet ponieść śmierć.

Obszar cywilizacji Majów, wyżyna: w roku 400 Kaminaljuyú, wzięte przez Teotihuakanów, staje się miniaturową wersją Teotihuacánu. Wpływy miasta sięgają po Nikaraguę i Kostarykę.

Obszar cywilizacji Majów, Dolina Petèn: około roku 90 Yax Ehb Xook^[11] zakłada dynastię w Tikál.

W 378 roku Siyah K’ak’ prowadzi armię na zachód; Uaxactún poddaje się władcom Tikál.

W 426 (?) K’inich Yax K’uk’ Mo’ zakłada w Copán (Honduras) dynastię, która włada do roku ±585.

Zburzenie wielu miast pod koniec wczesnego okresu klasycznego, być może spowodowane licznymi buntami i lokalnymi wojnami, co miało zapewne związek z suszą, której szczytowy moment nastąpił w roku 585 i/lub z upadkiem Teotihuacánu około roku 600.

Późny (VII - X wiek)

Późny okres klasyczny trwał w latach 600-900 (na obszarze cywilizacji Majów termin ten odnosi się do lat 800-925). Wiele państw upadło w tym czasie: Monte Albán, Kaminaljuyú, Copán zostały zniszczone i opuszczone.

W okresie lat 600-700 Teotihuacán pada ofiarą pożaru, prawdopodobnie podpalony (wielkie wpływy Teotihuacánu na inne państwa ustały około roku 600. Data pożaru podawana jest różnie przez różnych badaczy).

W roku ±700 założone zostaje Xochicalco (w dzisiejszym stanie Morelos), z pewnością z pomocą Majów. W roku 860 zostaje zbudowana "cytadela" Xochicalco.

Na przestrzeni lat 800-900 ma miejsce pre-toltecka "Faza Corral" w Tula.

W latach 800-1050 przychodzi wielka susza z największym natężeniem w roku 862, co wywołuje szereg wojen lokalnych i takie zniszczenie środowiska, że populacja ludności – zwłaszcza na Półwyspie Yucatán – musi szukać ratunku w ucieczce. Cały region (dzisiejszy departament Petén w Gwatemali) zostaje opuszczony i zapomniany.

Wczesny - X/XI wiek - 1200 n.e.

Rozwój i upadek cywilizacji Tolteków. Toltekowie pojawili się w środkowym Meksyku ok. IX w. n.e. Ich stolicą było miasto Tula (Tollan), położone ok. 80 km na północ od obecnego miasta Meksyk, w stanie Hidalgo. W Tuli istnieją kamienne piramidy schodkowe, zwieńczone świątyniami, w których znajdują się ołtarze, służące do składania ofiar z ludzi, co było elementem prekolumbijskich obrzędów religijnych Mezoameryki. W X w. część Tolteków opuściła Tulę – prawdopodobnie na skutek konfliktów wewnętrznych.

Państwo Tolteków przetrwało niespełna 300 lat do czasu najazdu Cziczimeków, z zachodu i północy kontynentu w XII w. Porzuciwszy Tulę, Toltekowie powędrowali na południe, podbijając m.in. Cholulę. Część z nich dotarła na Jukatan, odciskając swoje piętno na kulturze Majów-Jukateków, niektórzy zaś dotarli aż do Gwatemali, Nikaragui i Salwadoru.

Późny - do 1525 n.e.

Rozwój i upadek imperium Azteków.

Aztekowie (zwani też Mexikami) przybyli nad jezioro Texcoco ok. 1325 roku i zaczęli zagospodarowywać jedną ze znajdujących się na nim wysp. Wobec niewielkiej powierzchni wyspy pozyskiwali nowe miejsca pod uprawy budując pływające wyspy – tzw. chinampas – wykonane z sitowia i mułu z jeziora platformy. Założone przez siebie miasto nazwali Tenochtitlán, a w roku 1357 część plemienia osiedliła się na sąsiedniej wyspie, w mieście Tlatelolco, które zostało w końcu wchłonięte przez miasto Mexików.

Od początku Aztekowie byli traktowani przez inne ludy zamieszkujące region Doliny Meksyku z nieufnością, a nawet z otwartą niechęcią. Uważani byli za kolejny lud barbarzyńców, jak Chichimekowie. Byli jeszcze zbyt słabi, by stawić zbrojny opór, w rezultacie Tenochtitlán stał się wasalem miasta Azcapotzalco, głównego miasta imperium Tepaneków.

W 1425 roku tron w Azcapotzalco zagarnął Maxtla, uprzednio zabiwszy prawowitego następcę – swojego starszego brata Tayauha. W 1426 polecił uwięzić i zabić władcę Azteków, Chimalpopoca. Jego następca, Itzcoatl, postanowił uniezależnić się i wraz ze sprzymierzeńcami wypowiedział wojnę Azcapotzalco. Po roku ciężkich walk wojna skończyła się zwycięstwem wojsk sprzymierzonych. Tenochtitlán stało się państwem suwerennym.

Wyzwolone spod władzy Azcapotzalco, Tenochtitlán i Texcoco zawiązały sojusz, do którego niedługo później dołączyło marionetkowe państwo Tlacopan (Tacuba) stworzone przez Azteków w dawnym mieście swego suwerena, a także pomniejsze miasta-państwa Huexotzingo i Tlaxcala. Zgodnie z umową sojuszniczą do kas Tenochtitlánu i Texcoco miało wpływać po 2/5 wszelkich danin i trybutów, a pozostała 1/5 – do Tlacopanu. Dzięki temu układowi maleńkie wyspiarskie państewko przekształciło się w przywódcę największego sojuszu militarnego w całym regionie.

Autorem sukcesu był Tlacaelel, dowódca wojsk azteckich. Po zwycięstwie w 1428 roku został on mianowany Cihuacoatlem (wicekrólem) i przeprowadził konsekwentną reformę całego społeczeństwa. Stworzył mistyczną wizję Azteków jako narodu wybranego przez słońce. Był on inicjatorem spalenia lub skazania na zapomnienie wszystkich dotychczas napisanych lub zapamiętanych historii i stworzenie całej mitologii od podstaw.

Z żelazną konsekwencją palił również wszystkie księgi ludów podbitych i zastępował je wizją rzeczywistości lansowaną przez Azteków. Podbitym pozwalano na zachowanie tradycyjnego panteonu lokalnych bogów, jednak za najwyższych musieli być uznani Huitzilopochtli i jego matka Coatlicue, bogini ziemi.

Tlacaelel stał się także autorem pomysłu wojen kwietnych.

Maksymalny zasięg imperium azteckiego

Tlacaelel nigdy sam nie został wybrany tlatoanim (królem), jednak w praktyce rządził tak polityką zagraniczną, jak i wewnętrzną państwa aż do swej śmierci między 1475 a 1480 rokiem. Po nim kolejni tlatoani prowadzili dalsze podboje państw Doliny Meksyku. Dzięki składom żywności założonym przez Tlacaelela, Aztekom udało się uniknąć głodu, jaki dotknął sąsiadów w wyniku powodzi w 1449 oraz mrozów i suszy w 1450 i 1451.

Zwycięskie wojny doprowadziły do tego, że w końcu XV wieku większa część państw od północnego Meksyku aż po dzisiejszą Gwatemalę płaciła Trójprzymierzu (Tenochtitlán, Texcoco i Tlacopan) trybut w tej czy innej formie. W przeciwieństwie jednak do państw europejskich, państwo azteckie nigdy nie było scentralizowane. Z całego imperium spływały do stolicy dary i daniny, jednak na podbitych terytoriach władzę sprawowała nadal administracja lokalna.

W 1502 na tron wstąpił Montezuma II, dziewiąty tlatoani Azteków. Próbował on przeprowadzić swoistą reformę intelektualną w mieście i zmienić nieco oficjalną ideologię państwową Azteków. Sprowadzał do stolicy urzędników, artystów i poetów z innych podporządkowanych rejonów, a także złagodził politykę wobec podbitej ludności. Za jego panowania w Tenochtitlán, tuż obok wielkiej świątyni Huitzilopochtli z czasów Tlacaelela, postawiono wielką świątynię Coateocalli poświęconą wszystkim bogom.