Działalność niepodległościowa

Urodził się jako siódme dziecko Alego Burgiby, emerytowanego porucznika armii beja Tunezji. W młodym wieku został wysłany z rodzinnej miejscowości Monastyr do szkoły w Tunisie. Tam został wprowadzony w świat kultury francuskiej i myśli zachodniej. W 1924 roku przybył do Paryża gdzie studiował prawo i politologię na Sorbonie. W trakcie odbywania studiów nawiązał kontakty z niepodległościowymi intelektualistami z Maroka i Algierii. Absorbowały go liczne filozoficzne i ideologiczne prądy o sekularystycznym wydźwięku^[1].

Do ojczyzny powrócił w 1927 roku. Pracował jako prawnik, angażując się jednocześnie w walkę o niepodległość. Od 1928 roku pisał dla „L'Etendard Tunisien” a w latach 1930-34 dla „Saut At-Tunisi”. W 1932 roku był jednym z współtwórców nacjonalistycznego pisma „L'Action Tunisienne”. Na ten czas przyszła również jego aktywność w partii Dustur. Z czasem uznał liderów Dustur za zbyt konserwatywnych i nieśmiałych. W 1934 roku wraz z kilkorgiem współpracownikiem utworzył osobną partię znaną pod nazwą Neo-Dustur. Przyszły prezydent w 1937 roku został sekretarzem generalnym partii^[1][1][4][5] a ugrupowanie przybrało liberalny program^[6] a jej celem była likwidacja kolonializmu^[7]. Burgiba został uznany za przywódcę ruchu wyzwoleńczego^[1] przez co partia szybko została zdelegalizowana a on sam osadzony w więzieniu^[7]. W 1936 roku opuścił więzienie i przystąpił do budowy struktur organizacyjnych ruchu niepodległościowego^[1]. Poparcia szukał głównie na wsi i pośród wielkomiejskich pracowników. Popierał współpracę ze związkami zawodowymi a szczególnie utworzenie związku Union Générale des Travailleurs Tunisiens (poparcie było po części sposobem przeciwdziałania Confédération Générale des Travailleurs sympatyzującej z komunistami). Pod jego kierownictwem Neo-Dustur utworzyło organizacje mobilizacji studentów, rzemieślników, chłopstwa i kobiet. Z czasem instytucje te stały się podstawą działań Neo-Dustur^[1].

W 1938 roku jako osoba niebezpieczna został wydalony do Francji, gdzie trafił do administrowanych przez armię więzień^[1][7]. W 1942 roku aresztowali go Niemcy^[7]. Odmówił kolaboracji zarówno Niemcom i Włochom, niemniej jednak Wehrmacht zezwolił mu na wyjazd do Tunisu. W 1945 roku wyjechał do Egiptu. Na emigracji podróżował po krajach Europy (Belgia, Szwajcaria), Bliskiego Wschodu, Azji Wschodniej (Indie, Pakistan, Indonezja) i po Stanach Zjednoczonych. Liczne podróże miały służyć pozyskania zwolenników dla sprawy niepodległości. W 1949 roku powrócił do Tunezji^[1][3][7]. W 1952 ponownie aresztowany, osadzony pierwotnie w Tunezji, a później we Francji. W 1954 roku francuski rząd rozpoczął negocjacje z Burgibą, uznając przy tym autonomię wewnętrzną kraju. W czerwcu 1955 roku wynegocjował podpisanie konwencji nadającej Tunezji autonomię. W tym samym roku został zwolniony z więzienia. Francuzi ograniczyli się do kontroli nad sprawami obrony i sprawami zagranicznymi. Neo-Dustur wszedł w skład rządu autonomii a Burgiba umocnił władzę w partii doprowadzając do usunięcia z niej swoich przeciwników^[1][4].

Lider niepodległej Tunezji

W 1956 roku został premierem niepodległego kraju. W 1957 roku gdy parlament zniósł monarchię, wprowadzając republikę, został jej prezydentem (od 1974 dożywotnim). Wybory z 1959 roku zakończyły się całkowitym zwycięstwem partii Neo-Dustur, która zdobyła wszystkie spośród 90 miejsc w Zgromadzeniu narodowym^[1][6]. Liberalizował życie Tunezji. Priorytetowymi reformami w tym zakresie były te, dotyczące poprawy warunków życia i pozycji kobiet w społeczeństwie. W ramach laicyzacji wprowadzając kodeks prawny i cywilny nie patrzył na zasady islamu (religię uważał za hamulec rozwoju). Prezydent wprowadził równouprawnienie kobiet, zakazał rodzinnego decydowaniu o małżeństwach, dał kobietom równe szanse w uzyskaniu rozwodów i wprowadził minimalny wiek dziewcząt wychodzących za mąż na 17 lat. Dziewczęta zyskały dostęp do powszechnej edukacji w której obowiązywał zakaz noszenia tradycyjnego hidżabu (który osobiście nazywał „wstrętną szmatą“). Zakazał zawierania związków poligamicznych^[1][6]. Administracja przeszła proces tunezyfikacji mający na celu zastąpienie pracowników francuskich odpowiednikami tunezyjskimi. Wojsko silnie podporządkował rządowi^[1] a nakłady na zbrojenie przeznaczał jedynie 10% budżetu^[4].

Polityka gospodarcza Tunezji pod rządami Burgiby oparta była na elementach socjalizmu. Znacjonalizował on niektóre zagraniczne firmy, a ziemię obcokrajowców przekazał Tunezyjczykom. W ramach skrętu w stronę politycznej lewicy w 1964 przekształcił roku Neo-Dustur w Dusturowską Partię Socjalistyczną. W 1969 roku powrócił do wcześniej wyznawanych zasad gospodarczego liberalizmu^[1][6].

Utrzymywał dobre stosunki z Zachodem, w tym (przez większość czasu) z Francją oraz USA (które wspomogły technologiczną modernizację Tunezji)^[1]. Relacje z Francją uległy czasowemu pogorszeniu w trakcie wojny algierskiej, gdy wspierał algierskie dążenia niepodległościowe. Prezydent finansował wówczas Front Wyzwolenia Narodowego oraz pozwalał partyzantom na schronienie się w Tunezji. W akcji odwetowej Francuzi przeprowadzili bombardowanie terenów wokół tunezyjskiego Sakiet Sidi Jusef będącego miejscem schronienia algierskich rebeliantów. W odpowiedzi na bombardowanie Burgiba wydalił z kraju ambasadora Francji, zażądał ewakuacji pozostałych jeszcze wojsk francuskich z obszaru Tunezji i zarządził blokadę francuskiej bazy marynarki na terenie kraju. Na relacje francusko-tunezyjskie negatywnie wpłynęło ponadto wywłaszczenie osadników francuskich^[1][8]. Po zakończeniu wojny algierskiej relacje uległy normalizacji^[1]. W 1963 roku kraj opuścili ostatni żołnierze francuscy^[4].

Uznawana za niezaangażowaną polityka Burgiby obejmowała poparcie dla ruchów wyzwoleńczych kontynentu. W latach 60. spotkał się on z Nelsonem Mandelą i wsparł (poprzez dotacje na zakup broni) Afrykański Kongres Narodowy walczący z reżimem apartheidu^[9][10]. Zaopatrywał też ugrupowania niepodległościowe toczące angolską wojnę o niepodległość oraz Erytrejski Front Wyzwolenia^[11][12][13].

W 1958 roku włączył Tunezję do Ligi Państw Arabskich^[6]. W styczniu 1974 roku ogłosił unię polityczną z Libią. Unia przyjęła nazwę Arabskiej Republiki Islamskiej. Ruch okazał się bardzo niepopularny w Tunezji i wkrótce upadł^[14][15][16]. Ku niezadowoleniu arabskich sojuszników prezentował umiarkowane, konstruktywne stanowisko względem Izraela. Choć skłonny do dialogu, w trakcie wojny sześciodniowej (1967) i wojny Jom Kipur (1973) Burgiba wysłał niewielkie siły na wsparcie siłom antyizraelski^[2]. W 1982 roku zaoferował OWP przeniesienie swoich struktur z Libanu do Tunezji^[6]. Zaproszenie zostało przyjęte, a w 1985 roku palestyńskie bazy zostały zbombardowane przez lotnictwo izraelskie^[17]. W rezolucji 573, Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, zatwierdzonej jednogłośnie, potępiano izraelski atak jako rażące naruszenie suwerenności Tunezji oraz uznano, iż zaatakowana strona ma prawo do otrzymania odpowiedniego odszkodowania^[18].

W latach 70. doszło do rozłamów w rządzącej partii, w wyniku których powstały ruchy opozycyjne. Burgiba stawał się coraz bardziej autorytarny, a jego obietnice liberalizacji systemowej nie doczekały się realizacji. W latach 80. doszło do ożywienia się islamistów. Zamachy bombowe przeprowadzane przez religijnych fundamentalistów poskutkowały atakami sił bezpieczeństwa na to środowisko (co nierzadko wiązało się z nadużyciami)^[1]. 7 listopada 1987 został odsunięty od władzy przez generała Zajna al-Abidina ibn Alego^[2][19]. Oficjalnym powodem zmian na stanowisku prezydenta był zły stan zdrowia Burgiby^[1][20]. Ostatnie lata życia spędził w areszcie domowym. Zmarł w 2000 roku. Został pochowany w rodzinnym mauzoleum^[3].

Rodzina

Pierwszą żoną prezydenta była Francuzka Mathilde Lorrain (1927), z którą rozwiódł się w 1961 roku. Kolejną wybranką Burgiby była Tunezyjka Wassila ben Ammara, z którą rozwiódł się w 1986 roku^[2][3].

Miał jednego syna Habiba Burgibę juniora (ur. 9 kwietnia 1927, zm. 28 grudnia 2009)^[3].