Demon i lokalne bóstwo

Zgodnie z chińskimi ludowymi wierzeniami ludzie, którzy wiedli życie pełne przemocy i zginęli gwałtowną śmiercią, w szczególności żołnierze jak Guan Yu, często stawali się po śmierci demonami. Zasadniczo stanowiły one dla ludzi zagrożenie, jeśli jednak składano im odpowiednie ofiary i sprawowano właściwe rytuały, mogły one także odgrywać bardziej pozytywną rolę. Czasami pierwotny ryt przebłagalny prowadził do rozwoju kultu określonego demona, którego proszono o użycie swojej potężnej siły w celu pomocy ludziom. Tak też stało się z Guan Yu, wokół którego rozwinął się lokalny kult w miejscu jego śmierci i pochówku, w pobliżu góry Yuquan shan w rejonie dzisiejszego Dangyangu^[7]. Najwcześniejszą świątynię poświęcono mu właśnie w tym rejonie w roku 713. W późnym okresie Tang Guan Yu zaczęto wiązać z buddyjskim klasztorem na górze Yuquan shan. Pogrążony w medytacji na górze założyciel szkoły tiantai Zhiyi (538–597) miał ujrzeć Guan Yu, który zaczął domagać się od niego zwrotu swojej głowy. W odpowiedzi Zhiyi udzielił mu lekcji karmy, mówiąc, że kto ścina innym głowy, sam ginie od ścięcia głowy. Pod wrażeniem karmicznej logiki Guan Yu miał przyjąć od Zhiyi nauki dharmy, zbudować dla niego klasztor na górze i zostać jego strażnikiem^[8][9]. Klasztorna inskrypcja z 722 roku nie wspomina o Guan Yu, mówiąc także raczej o Shenxiu (605–706) niż Zhiyi. Dopiero w inskrypcji z 820 roku pojawia się Guan Yu i Zhiyi, a w pełni rozwinięta wersja legendy znajduje się w inskrypcji z 1081 roku. Mamy tu zatem do czynienia z buddyjską adaptacją lokalnego, początkowo czysto chińskiego kultu, który za pomocą odpowiedniej opowieści został powiązany ze stworzeniem klasztoru^[10].

Guan Yu i taoizm

Początkowo główną rolę w rozprzestrzenianiu kultu Guan Yu odgrywał jednak nie buddyzm, ale taoizm. Niektórzy taoistyczni duchowni mieli posiadać moc przywoływania lokalnie czczonych demonów, takich jak Guan Yu, w celu odpędzenia innych niebezpiecznych demonów. Do takiego zdarzenia miało dojść w okresie Song, kiedy rząd napotkał trudności w dalszym wydobywaniu soli ze słonego jeziora Xiechi w rodzinnym powiecie Guan Yu. Według pochodzącej z przełomu XIII i XIV wieku wersji wydarzeń kiedy cesarz Zhenzong (998–1022) wyniósł Huangdi do rangi pierwszego przodka dynastii Song i nakazał, by w każdej taoistycznej świątyni znajdowała się sala poświęcona temu Świętemu Przodkowi, Xiechi nagle zaczęło mieć zbyt mało wody. Przybyłemu na miejsce w celu zbadania sprawy urzędnikowi we śnie ukazał się zabity niegdyś przez Huangdi Chiyou, oświadczając że poczuł się bardzo urażony wystawieniem świątyń swojemu zabójcy. W odwecie za tę zniewagę wyczerpał on wodę jeziora (należy tutaj zauważyć, że w okresie Tang i Song wierzono, iż po śmierci Chiyou jego posolona przez Huangdi krew została zamieniona w wody jeziora Xiechi, które okresowo przybierały kolor czerwony). W odpowiedzi za radą Wang Qinruo (962–1025) cesarz wysłał osobę mającą sprawować lokalny kult Chiyou, ten jednak ukazał się jej domagając się zniszczenia świątyń poświęconych Huangdi, inaczej wyczerpie on wody jeziora, wstrzyma wzrost pięciu zbóż i spowoduje że Zachodni Barbarzyńcy zaczną sprawiać kłopoty na granicy. Tym razem za radą Wang Qinruo cesarz wezwał taoistycznego Niebiańskiego Mistrza, który przywołał Guan Yu, prawdopodobnie z powodu jego osobistych związków z regionem. Ten na rozkaz cesarza wydał walkę Chiyou i pokonał go, stając na czele armii żołnierzy-cieni. Po pięciu dniach burz jezioro Xiechi powróciło do swojego dawnego stanu. Według innej tradycji, mniej sławnej, ale najprawdopodobniej bliższej prawdzie historycznej, do egzorcyzmu miało dojść na zlecenie cesarza Huizonga (1101–1126), który poprosił o niego w związku z powodzią, uważaną za dzieło smoka. Przywołany przez Niebiańskiego Mistrza Zhang Jixiana (1092–1126) Guan Yu pokonał smoka^[11]. Wydarzenie to, odnotowane w źródłach zarówno taoistycznych jak i innych, odegrało decydującą rolę w legitymizacji tradycji Niebiańskich Mistrzów i zaowocowało budową znacznej liczby świątyń poświęconych Guan Yu^[12]. Guan Yu otrzymał od Huizonga tytuł króla (wang)^[13] (już od czasów dynastii Tang posiadał tytuł księcia (gong)^[14] oraz zaczął być czczony przez taoistów jako yuanshuai, niebiański strażnik chroniący taoistyczną wiarę^[15]. Odgrywał on odtąd prominentną rolę jako bóstwo przywoływane podczas taoistycznych egzorcyzmów w celu walki z demonami^[12].

Rozwój kultu Guan Yu w okresie Yuan i Ming

Kiedy dynastia Song została zagrożona przez inwazje kolejnych barbarzyńców, Guan Yu "chronił tyle miast przed atakiem, że skończył jako bóg miasta w wielu municypiach"^[14]. W okresie Yuan Guan Yu zastąpił Jiang Taigonga jako oficjalny bóg wojny. Ważniejsze dla rozprzestrzenienia jego kultu były jednak inne zjawiska. Historia jego walki z Chiyou była częstym tematem dramatów tego okresu, to także wtedy rozpoczęło się tworzenie opowieści zebranych potem na początku okresu Ming jako "Opowieści o Trzech Królestwach". Obraz Guan Yu w tej niezwykle popularnej powieści, gdzie jest on symbolem rycerskości, lojalności wobec przyjaciół i prawowitej dynastii oraz zarazem obrońcą prostych ludzi bardzo przyczynił się do dalszego wzrostu jego kultu. W okresie Ming kupcy zaczęli odwoływać się do niego jako bóstwa mającego zapewniać bezpieczeństwo ich podróży oraz gwarantującego wzajemną uczciwość kontrahentów. Po pewnym czasie Guan Yu stał się po prostu bogiem bogactwa. Dla członków tajnych stowarzyszeń i zwykłych związków przestępczych Guan Yu był gwarantem wzajemnej lojalności. W triadach rytuały inicjacji oraz karania zdrajców odbywały się przed ołtarzami jego oraz założycieli organizacji^[16]. Demoniczne i wojownicze aspekty pierwotnego kultu Guan Yu zostały stopniowo niemal zapomniane i buddyści zaadaptowali go jako obrońcę swoich świątyń, co było dodatkowym czynnikiem rozprzestrzeniania się czci dla niego. To powiązanie z buddyzmem stało się jednym z dominujących aspektów jego obrazu i wcześniejsze związki z taoizmem w chińskiej świadomości uległy osłabieniu^[17]. Do dnia dzisiejszego w świątyniach buddyjskich na Tajwanie Guan Yu jest bogiem strzegącym ich wejścia. W przypadku wieśniaków bóstwo chroniące świątynie szybko stało się bóstwem chroniącym wiejskie społeczności i chłopi zaczęli poszukiwać u Guan Yu ochrony przed klęskami żywiołowymi, chorobami i po prostu szczęścia. Ostatecznym świadectwem wzrostu znaczenia kultu Guan Yu w okresie Ming było przyznanie mu w roku 1615 tytułu cesarza (di), oraz uznanie go za protektora cesarstwa. Od tej pory Guan Yu zaczął być nazywany Guandi^[18].

Kult Guandi w okresie Qing i później

Maska Guandi z okresu Qing

Dynastia Qing podniosła oficjalny kult Guandi na jeszcze wyższy poziom. Odnalezienie jego rzekomej genealogii pozwoliło na zapełnienie luki, jaką dotychczas stanowiło jego nieznane pochodzenie, co było niezwykle ważne z punktu widzenia konfucjańskiej cnoty miłości synowskiej. Z tej okazji w roku 1693 wydano jego oficjalny żywot, w którym został on opisany jako znawca konfucjańskich pism, w szczególności zaś zasad Kroniki Wiosen i Jesieni. Według autorów żywota w przeciwieństwie do Sima Qiana, który miał być odzwierciedleniem ideału uczonego, Guandi miał uosabiać czynny aspekt konfucjanizmu. W roku 1725 przodkowie Guandi trzy pokolenia wstecz otrzymali tytuł księcia. Dla państwa i związanego z nim konfucjanizmu Guandi był przede wszystkim obrońcą cesarstwa i jego instytucji. Podczas powstania Białego Lotosu w roku 1813 cesarz Jiaqing publicznie ogłosił pojawienie się Guandi po stronie cesarskich wojsk. W roku 1853, podczas inspirowanej chrześcijaństwem rebelii tajpingów, która wydawała się zagrażać nie tylko cesarstwu, ale samym podstawom konfucjańskiego systemu, kult Guandi otrzymał tę samą rangę co kult Konfucjusza. Cesarze dynastii Qing dążyli do rozpowszechnienia kultu Guandi na wszystkie wioski, co było jednym z powodów tego, iż "prawdopodobnie był on najbardziej popularnym bogiem czczonym w wioskach północnych Chin"^[19]. Stele Guandi znajdowane w wielu wsiach pokazują, że z jego obrazem wiązano przede wszystkim wartości konfucjańskie i lojalność wobec istniejącej władzy. Niemniej zwykli chłopi prosili go o wszelkie możliwe dobrodziejstwa, włącznie z deszczem i uzdrowieniem^[20].

W roku 1914 Yuan Shikai nakazał budowę świątyni wojskowych bohaterów w której czczono Guandi, Yue Fei i dwudziestu czterech pomniejszych herosów. W okresie Republiki nadal czczono Guandi, a podobno nawet opierano na tym lojalność tajnej policji Kuomintangu. Niemniej polityka niszczenia świątyń i innych wiejskich instytucji religijnych w celu znalezienia środków na budowę lokalnych szkół i policji podkopała podstawy jego kultu. Republikański reżim podjął także kilka kampanii walki z "zabobonami", co utorowało drogę późniejszym, zakrojonym na dużo większą skalę działaniom komunistów. Generalnie "dwudziesty wiek w Chinach był czasem, kiedy kult Guandi zaczął słabnąć, jak zresztą większość innych religijnych kultów"^[21].