Grzybienie białe
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

grzybieniopodobne

Rząd

grzybieniowce

Rodzina

grzybieniowate

Rodzaj

grzybienie

Gatunek

grzybienie białe

Nazwa systematyczna
Nymphaea alba L.
Sp. Pl. ed. 1510 (1753)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg
Mapa zasięgu

Grzybienie białe (Nymphaea alba L.), zwyczajowo nazywane także nenufarem lub lilią wodną – gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae). Jeden z około 50 gatunków z rodzaju grzybienie Nymphaea. Typ nomenklatoryczny dla rodzaju. Ze względu na efektowne, duże kwiaty pływające na powierzchni wody gatunek ten rozpowszechniony jest w uprawie, zwłaszcza w postaci odmian barwnie kwitnących. Jest to też roślina lecznicza, a dawniej także barwierska. W wielu krajach (też w Polsce) gatunek z powodu zagrożenia stanowisk naturalnych objęty został ochroną prawną.

Rozmieszczenie geograficzne

W stanie dzikim występuje w niemal całej Europie aż po Ural i dalej do okolic Czelabińska, na Kaukazie, na Bliskim Wschodzie po Izrael na południu i Iran oraz Kaszmir na wschodzie. Obecny na wyspach Morza Śródziemnego oraz w pasie wybrzeża Afryki północnej. Uprawiany w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, zdziczały w Australii i Nowej Zelandii. W Polsce pospolity na niżu w naturze, nierzadki także w uprawie; w stawach i oczkach wodnych. W górach jest rzadki. W Sudetach i na Pogórzu Karpackim występuje tylko na pojedynczych stanowiskach, w Karpatach jedyne jego stanowisko zachowało się koło Czarnego Dunajca w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (weryfikacja w 2002 r.) i jest to najwyżej w Polsce położone jego stanowisko (652 m n.p.m.[4]).

Morfologia

Pokrój roślin kwitnących
Wygląd ogólny
Roślina wodna, o grubych, walcowatych kłączach. Liście i kwiaty unoszą się na wodzie.
Liście
Liście z długim ogonkiem (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m), pływające na powierzchni wody. Unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Liście są skórzaste, duże (do 30 cm średnicy), u nasady głęboko wycięte. Klapy u nasady liścia niemal zawsze są rozchylone. Żyłki drugiego rzędu połączone ze sobą przy brzegu liścia (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są zielone i pokryte woskiem, od dołu mają kolor fioletowy. Młode rośliny, przed rozwinięciem liści pływających, wykształcają delikatne, bladozielone liście o blaszce zwiniętej.
Kwiaty
Na długich szypułkach, pływające, białe, duże – do 12 cm (rzadko, u odmian uprawnych do 20 cm) średnicy (największe kwiaty wśród roślin dziko występujących w Polsce). Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi. Płatki korony liczne (do 20), dłuższe od kielicha, ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników. Znamię pojedynczego słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8-25 promieni. Roślina kwitnie od czerwca do października. Kwiaty otwierają się tylko za dnia (minimalna temperatura konieczna do kwitnienia to 18 °C[4]) i są zapylane przez owady, choć występuje też samopylność. Mają delikatny, łagodny zapach i trwałość 3-4 dni. Po przekwitnięciu szypułka kwiatowa skręca się spiralnie wciągając kształtujący się owoc pod powierzchnię wody.
Owoc
Wielonasienny, jagodopodobny, zielony, z kolistą nasadą. Owoce dojrzewają pod wodą. Po dojrzeniu odpadają od szypułki, przez jakiś czas unoszą się na wodzie, po czym pękają nieregularnie, uwalniając nasiona[5]. Mają one kształt eliptyczny, z niskim żebrem na grzbiecie. Są długości od 4,7 do 5,5 mm i szerokości od 2,4 do 2,8 mm. Łupina nasienna gładka, barwy brązowozielonej[6] do brunatnoczerwonej[5].
Młoda roślina
Kłącze
Grube, pełzające, walcowate, zwykle osiągające 5 cm średnicy (rzadko 10) i 50 cm długości (czasem 3 m). Zakorzenia się w dnie, zagłębione w osadach. Rozrastające się kłącze umożliwia roślinie rozmnażanie wegetatywne[7]. Liście wyrastają z wierzchołków kłącza.
Gatunki podobne
Rośliny kwitnące pomylić można tylko z grzybieniami północnymi (Nymphaea candida), które mają podobne, białe kwiaty. Grzybienie północne mają jednak nitki najbardziej wewnętrznych pręcików szersze od pylników, znamię słupka jest ciemnożółte do czerwonego, wgłębione, zbudowane z 6-14 promieni. Nasada owocu jest czworokątna, a klapy u nasady liścia często zachodzą na siebie. W stanie bezkwiatowym grzybienie białe mogą mylić się także z grążelami, które mają podobne owalne, pływające liście. U grzybieni wiązki przewodzące (nerwy) przy brzegu liścia są jednak wyraźnie połączone, a u grążeli rozgałęziają się widlasto i rozchodzą przy brzegu liścia. Poza tym u grążeli owoc unosi się na powierzchni wody aż do dojrzenia (u grzybieni tonie) i kłącze jest lekko spłaszczone i ślady liściowe ma tylko na górnej powierzchni.

Biologia

Rozwój
Nasiona rozprzestrzeniane są za pomocą wody (→ hydrochoria) i zwierząt (→ zoochoria). Po uwolnieniu z owoców unoszą się na wodzie za sprawą gąbczastej osnówki oraz śluzu wydzielanego przez komórki epidermy łupiny nasiennej. Po zgniciu osnówki nasiono opada na dno zbiornika. Dzięki osnówce nasiono nie tylko nie tonie od razu, ale także z powodu jej lepkości nasiona przylepiają się do ptaków wodno-błotnych i są przez nie rozprzestrzeniane[5]. Nasiona kiełkują wczesnym latem. Siewka pozbawiona jest hipokotylu i liścieni. Gładki epikotyl ma długość ok. 3 cm. Nad nim rozwijają się skrętolegle pierwsze liście właściwe. Ich pochwiasty u nasady ogonek liściowy ma 1 do 3 cm długości, a jajowata i całobrzega blaszka ma długość od 1 do 1,5 cm[8].
Cechy fitochemiczne
Kłącza zawierają do 20% skrobi, poza tym garbniki, glikozyd (nimfalinę). W kwiatach i kłączu występują seskwiterpeny (nufarydyna, nufaramina, nufamina), a w kwiatach i liściach 25 różnych flawonoidów, w kwiatach obecne są także różne kwasy organiczne.
Działanie toksyczne
Alkaloidy działają na ośrodkowy układ nerwowy człowieka i zwierząt gospodarskich, porażając korę mózgową[9].
Liczba chromosomów
2n = 48, 64, 84, 96, 105, 112[10].

Systematyka i zmienność

Kultywar o kwiatach różowych
Kultywar o kwiatach różowych

W naturze tworzy mieszańce z grzybieniami północnymi = Nymphaea × borealis Camus. Osobniki wykazujące morfologiczne cechy pośrednie między typowymi dla obu tych gatunków są powszechnie określane jako Nymphaea × borealis, jednak badania genetyczne wskazują, że większość tak określonych osobników w istocie nie jest hybrydami, lecz przedstawicielami albo N. alba, albo N. candida. Rzadziej zdarza się też sytuacja przeciwna, to jest osobniki morfologicznie zbliżone do gatunku rodzicielskiego genetycznie są mieszańcami. Z tego też powodu nierzadko badacze ograniczają się do podania jedynie nazwy rodzajowej[11][12].

Gatunek jest bardzo zmienny, co wiąże się z dużym znaczeniem rozmnażania wegetatywnego w rozprzestrzenianiu roślin – pozwala to bowiem na utrzymywanie się i ekspansję form mieszańcowych i zawierających różnego rodzaju mutacje.

Wyróżnia się dwa podgatunki:

  • N. alba L. subsp. alba – charakteryzuje się okazałymi rozmiarami i owocem o kształcie jajowatym. Występuje w Europie, m.in. w Polsce.
  • N. alba L. subsp. occidentalis (Ostenf.) Hyl. – roślina o mniejszych rozmiarach, z owocem kulistym, mniejszą liczbą promieni na tarczy znamienia. Występuje w Szkocji, Irlandii, zachodniej Norwegii i w Danii, na pojedynczym stanowisku w Belgii.

Odmiany botaniczne we florze Polski[13]:

  • N. alba var. urceolata (Hentze) Casp. – tarcza znamienia głęboko lejkowata, bardzo rzadko na Mazurach,
  • N. alba var. sphaerocarpa Casp. – znamię płaskie, owoc kulisty, odmiana najczęstsza,
  • N. alba var. depressa Casp. – znamię płaskie, owoc kulistawy, spłaszczony, bardzo rzadko na Mazurach,
  • N. alba var. oviformis Casp. – znamię płaskie, owoc jajowaty, bardzo rzadko na Pomorzu,
  • N. alba var. minor DC. – kwiaty małe (5-8 cm średnicy) i słaby wzrost, liście do 20 cm średnicy.

W obrębie każdej z odmian występują formy o owocach czerwonawych lub zielonych oraz o szerszej lub węższej tarczy znamienia.

W uprawie częste są kultywary, zwykle odmiany wyselekcjonowane, rzadziej oryginalne. Szczególnie cenione są w uprawie grzybienie o kwiatach barwnych (w różnych odcieniach koloru czerwonego, różowego i żółtego) oraz odmiany o liściach przebarwionych na kolor fioletowoczerwony w całości lub w formie plam. Rośliny o kwiatach fioletowych i niebieskich to mieszańce z gatunkami tropikalnymi, które w warunkach klimatycznych Polski nie są w stanie przetrwać zim.

Nomenklatura uprawnych grzybieni o pochodzeniu mieszańcowym jest niejednolita z powodu częstego tworzenia nazw przez hodowców, którzy nie ujawniają taksonów rodzicielskich. Między innymi najsłynniejszy twórca wielu odmian grzybieni – Francuz Joseph Bory Latour-Marcilac – zmarł w 1911 r. nie zdradzając swoich sekretów krzyżowania. W związku z tym w odniesieniu do grzybieni ozdobnych często stosowana jest nazwa zbiorowa N. × hybrida, hort.

Przykładami odmian znalezionych w naturze (odmian oryginalnych) są N. alba 'Rubra', roślina o kwiatach czerwonych znaleziona w stanie dzikim w jeziorach Feyer[14] i Fagertärn[15] w prowincji Närke w środkowej Szwecji oraz N. alba 'Rosea' kwitnąca różowo[16].

Większość kultywarów to mieszańce zwykle wyżej wymienionych odmian barwnie kwitnących z gatunkami obcymi:

  • N. × andreana (powstałe ze zmieszania południowoamerykańskich grzybieni N. mexicana i N. alba 'Rosea') ma kwiaty ciemnofiołkowe z odcieniem żółtym,
  • N. × atripurpurea (mieszaniec N. odorata i N. alba 'Rosea') ma kwiaty ciemnoróżowe,
  • N. × aurora (mieszaniec N. tetragona, N. alba 'Rosea' i N. flava) ma kwiaty najpierw pomarańczowe, z czasem coraz ciemniej czerwone,
  • N. × leydekeri (mieszaniec N. tetragona i N. alba 'Rubra') ma kwiaty liczne i niewielkie, ciemnopurpurowe (zwłaszcza u mieszańców N. × leydekeri × N. alba 'Rubra'),
  • N. × marliacea 'Chromatella' (mieszaniec N. mexicana i N. alba) ma kwiaty żółte[16].

Niezależnie od zmienności genetycznej grzybienie białe wytwarzają także formy siedliskowe (ekomorfozy):

  • typową – w wodach stojących (zobacz: nymfeidy),
  • podwodną – w wodach płynących (o wydłużonych blaszkach liściowych),
  • lądową – w wysychających zbiornikach wodnych lub wodach bardzo płytkich (małe, sztywne i ciemniejsze liście oraz drobne kwiaty).

Nazwa

Nazwa naukowa
  • Synonimy[17]: Nymphaea biradiata Sommerfeldt 1833, Flora (Regensb.), 16 : 625, Nymphaea exumbonata Rupr. 1854, Bull. Phys.-Math. Acad. Pétersb., 12 : 219, Nymphaea minoriflora (Simonk.) E.D.Wissjul. 1953, Nymphaea officinalis Gaterau 1789, Pl. Montauban : 99, Nymphaea occidentalis (Ostenf.) Moss 1920, Castalia alba (L.) Wood. 1806, Castalia speciosa Salisb. 1806, Leuconymphaea alba (L.) Kuntz 1891.
  • Pochodzenie: nazwa rodzajowa Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa. Nazwa gatunkowa alba pochodzi z języka łacińskiego, oznacza „biały” i nawiązuje do barwy kwiatów[18].
Nazwa zwyczajowa
  • Nazwa grzybienie białe w oficjalnym polskim nazewnictwie botanicznym obecnie występuje tylko w liczbie mnogiej (należy do pluralia tantum podobnie jak np. spodnie, sanki) i jest rodzaju niemęskoosobowego. Błędem jest stosowanie nazwy w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim – grzybień biały. Zanim doszło do ustalenia tej formy nazwa w liczbie pojedynczej pojawiała się jednak w szeregu źródeł, m.in. użyta została przez Józefa Rostafińskiego i Jana Kluka. Słowo grzybień odnosiło się także do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego. Zanim nazwy roślin zostały ustalone w piśmiennictwie naukowym, nazwa grzybienie była także używana w odniesieniu do grążela żółtego (=grzybienie żółte)[19].
  • Pewne zamieszanie w nazewnictwie zwyczajowym wprowadził Władysław Kopaliński, który w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych[20] utożsamił nenufary z grążelami. Specjalistyczne źródła językowe[19] i źródłosłów (arabskie określenie kwiatu lotosu, podobnego do grzybieni, nie do grążela) świadczą o jego pomyłce.
  • O popularności i znaczeniu grzybieni białych świadczy mnogość nazw nadawanych temu gatunkowi. W języku angielskim ma on 15 nazw zwyczajowych, we francuskim – 44, w holenderskim – 81, w niemieckim doliczono się ich aż 105[21]. Informacja ta tłumaczy, dlaczego naukowcy na świecie stosują ujednolicone nazewnictwo naukowe taksonów.
  • Zgodnie z zestawieniem Majewskiego[19] w języku polskim stwierdzono następujące określenia tego gatunku: grzybyenye (1468), stulikep (1468) i stulikiepek, nenufar, grzibien (1491), wothna lylia (1468), lilia wodna (nazwa podawana przez autora jako popularna wśród ludu polskiego), nazwy lokalne i ludowe: gąska, grzebija, grzewija, grzybye, grzybine, kerzenka, mamałucha biała. Późniejsze źródła wymieniają dodatkowo następujące określenia ludowe: bonowie, grążel biały, momycz, wodna lilija[22].

Ekologia

Grzybienie białe w zarastającym zbiorniku

Hydrofit rosnący głównie w płytkich wodach stojących lub wolno płynących, o głębokości nie przekraczającej 2 m i dnie piaszczysto-mulistym lub mulistym, czasami torfowym. Spotkać go można w starorzeczach, stawach, przybrzeżnych strefach jezior, w wodach wolno płynących kanałów i zakolach rzek. Dobrze znosi okresowe wynurzenie. Często występuje w zbiorowiskach z innymi roślinami wodnymi, szczególnie grążelem żółtym – w odróżnieniu od niego jednak wnika też w szuwary, gdzie z innymi roślinami tworzy zespoły roślin wodno-szuwarowych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Nupharo-Nymphaeetum albae[23]. Masowe występowanie grzybieni w zbiorniku świadczy o zaawansowanym procesie jego wypłycania. Grzybienie produkują duże ilości biomasy, jednak znaczna jej część (liście i kwiaty) ulega szybkiemu rozkładowi. Wspólnie z grążelem żółtym i rdestnicą pływającą jest gatunkiem charakterystycznym dla zbiorników płytkich, zamulonych i chemicznie zasobnych.

Geofit – na zimę cała roślina obumiera, zimują tylko kłącza.

Zagrożenia i ochrona

Grzybienie białe wśród roślinności wodnej w jednym ze zbiorników w Parku Narodowym Bory Tucholskie

Grzybienie białe ustępują, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, na skutek hydrotechnicznego przekształcania zbiorników i cieków, odwadniania mokradeł, silnego zanieczyszczenia wód. Grzybienie w Polsce trafiły na listę gatunków chronionych wcześnie, bo już w 1957 roku i zostały objęte ochroną częściową[24]. Ówczesna lista gatunków chronionych obejmowała głównie gatunki określane mianem „charyzmatycznych” – łatwo rozpoznawalne, efektowne, budzące przyjemne skojarzenia i pomagające krzewić potrzebę ochrony przyrody. W 1995 roku grzybienie białe (wraz z grzybieniami północnymi) objęto ochroną ścisłą, której gatunek podlegał do 2004 roku[25][26]. Współcześnie, gdy ochrona gatunkowa stała się bardziej narzędziem praktycznej ochrony przyrody i objęto nią szereg roślin zagrożonych, obniżono status ochronny grzybieni białych i nieprzerwanie od 2004 r. chronione są częściowo. Ochrona prawna dotyczy roślin dziko rosnących na stanowiskach naturalnych (nie podlegają restrykcjom rośliny sadzone w stawach i oczkach wodnych)[27].

Grzybienie białe podlegają także ochronie prawnej w Niemczech[28], Czechach, na Słowacji[29], Węgrzech[30], w Estonii[31], Słowenii, Austrii, Bułgarii, Izraelu. W Szwecji chronione jest naturalne stanowisko kultywaru o czerwonych kwiatach. Poza tym w krajach Unii Europejskiej liczne stanowiska grzybieni białych chronione są w formie obszarów Natura 2000. Wynika to z wyznaczania tych form ochrony dla zachowania siedlisk przyrodniczych często zajmowanych przez grzybienie (jeziora eutroficzne i starorzecza).

W niektórych krajach gatunek występuje rzadko i pojawia się w Czerwonych Księgach Roślin Zagrożonych (np. w Bułgarii, Izraelu[32] i Słowenii). W Czerwonej Księdze Roślin Walonii wymieniony jest podgatunek N. alba L. subsp. occidentalis[33]. W Izraelu, gdzie grzybienie białe wymarły w naturze, przeprowadzona została ich reintrodukcja[34].

W Polsce gatunek jest krytycznie zagrożony w skali regionalnej na obszarze Karpat, gdzie dla jego zachowania uznano za niezbędne zachowanie starorzeczy i nieuregulowanych odcinków rzek[4].

Zastosowanie

Grzybienie białe (odmiana z różowymi kwiatami) przed norweskim uniwersytetem w Ås
Roślina ozdobna
Uprawiana w stawach i oczkach wodnych. Istnieje wiele odmian uprawnych różniących się wielkością i barwą kwiatów oraz liści.
Roślina lecznicza
  • Surowiec zielarski: korzeń grzybienia – Radix Nymphaeae, kwiat grzybienia świeży – Flos Nymphaeae recens.
  • Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspokajającym. Działają ogólnie uspokajająco, nasennie (z natężeniem zależnym od wrażliwości osobniczej) oraz hamują pobudzenie seksualne[35]. Kłącza używano do pielęgnacji włosów, a z kwiatów produkowano wodę kwiatową. W polskiej medycynie ludowej świeże liście przykładano przy schorzeniach skóry (wrzody, wypryski, róża) oraz przy bólach głowy. Napar z suszonych liści stosowano wewnętrznie przy schorzeniach układu oddechowego. Na kresach wschodnich (przykład pochodzi z Dereszowic nad Prypecią) wywar z korzenia pito przy chorobach macicy, a wywar z kwiatu przy białych upławach[22].
Roślina barwierska
Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny.
Sztuka kulinarna
Niektóre źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu[36], inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi, dodając, że prawdopodobnie jadalne są nasiona[37].

Uprawa

Wymagania
Do uprawy wybierać należy dobrze nasłonecznione oczka wodne i stawy (w cieniu rośliny kwitną słabo i kwiaty się nie rozwijają). Najlepszy efekt osiąga się przy sadzeniu grupowym lub masowym. Sadzić należy na dnie zbiornika, w żyznym ile bagiennym. W pojemnikach można uprawiać tylko odmiany karłowe. Odmiany barwne, pochodzenia mieszańcowego, wymagają bardziej żyznego podłoża, zasilanego co 2–3 lata świeżą ziemią kompostową, zmieszaną z rozłożonym krowińcem. Rośliny takie mają też większe wymagania świetlne (najlepiej rozwijają się w lata ciepłe i słoneczne) i rosną na płytszych wodach (ok. 0,5 m głębokości)[38].
Rozmnażanie
Rozmnaża się przez podział kłącza (mieszańce tylko w ten sposób ponieważ z natury są bezpłodne), najlepiej w maju. Z powodu ochrony prawnej nie wolno pozyskiwać do uprawy roślin z natury. Zaleca się sadzenie młodych roślin najpierw w wodzie płytkiej, do czasu rozwinięcia pierwszych liści. Możliwe jest też rozmnażanie z nasion. Nasiona przechowuje się zalane wodą. Wysiewa się je w marcu–kwietniu do pojemników z ziemią darniową i piaskiem zanurzonych w wodzie o temperaturze ok. 10–12 °C, nasiona umieszcza się w podłożu na głębokości 1–2 cm. Po skiełkowaniu (zwykle po ok. 3 tygodniach) młode rośliny rozsadza się do coraz to większych pojemników w miarę ich wzrostu i umieszcza na głębszej wodzie, aż do docelowej głębokości (zwykle 40–50 cm)[16].

Szkodniki i choroby

Liście uszkodzone przez szarynkę grzybieniówkę
Grzybowa plamistość liści

Liście grzybieni są często i silnie zjadane przez larwy i owady dorosłe szarynki grzybieniówki Galerucella nymphaeae. Liście i kwiaty zjadają także gąsienice molika nymfy świtezianki Nymphula nymphaeata (długości 2 cm). Częstą chorobą grzybieni jest grzybowa plamistość liści. Pojawia się ona zwykle pod koniec lata, zwykle po dłuższych okresach ciepłej i wilgotnej pogody. Powodują ją różne grzyby (Cercospora, Cladosporium, Phyllosticta), a w jej efekcie na liściach powstają brązowe plamy, z czasem dziury. Gniją także ogonki liściowe, tak że porażone liście dają się łatwo wyciągać z wody[16]. Uszkodzenia liści powstają także przy zroszeniu ich powierzchni wodą (przy silnym nasłonecznieniu).

Obecność w literaturze, sztuce i heraldyce

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-24] (ang.).
  3. ↑ Nymphaea alba, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. 1 2 3 Anna Koczur: Grzybienie białe. W: Czerwona Księga Karpat Polskich. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.). Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  5. 1 2 3 Bolesław Hryniewicki: Owoce i nasiona. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1952, s. 101, 102, 119.
  6. ↑ Agáta Fargašová, Vít Bojňanský: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer, 2007, s. 159. ISBN 978-1-4020-5361-0.
  7. ↑ Bertram Münker: Kwiaty polne i leśne. Jadwiga Kozłowska (tłum.). Warszawa: Bertelsmann Publishing, 1998, s. 16, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-756-4. (pol.).
  8. ↑ F.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 115.
  9. ↑ J. Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-09-00660-8.
  10. ↑ Wolf-Ekkehard Lönnig, Heinz Seadler, Chromosome rearrangements and transposable elements [online], Ann. Rev. Genet. 36: 389-410, 2002 [dostęp 2008-02-08] (ang.).
  11. ↑ Klára Kabatová, Petr Vít, Jan Suda. Species boundaries and hybridization in central-European Nymphaea species inferred from genome size and morphometric data. „Preslia”. 86, s. 131–154, 2014. (ang.).
  12. ↑ Magdalena Anna Dąbrowska i inni, Genome size and phenotypic variation of Nymphaea (Nymphaeaceae) species from Eastern Europe and temperate Asia, wyd. 2, t. 84, 2015, s. 277-286, DOI: 10.5586/asbp.2015.016 (ang.).
  13. ↑ Jasiewicz Adam (red.) 1985. Flora Polski – Rośliny Naczyniowe. 4: 306 pp. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków.
  14. ↑ Yileen Garden Co., Ltd., Waterlilies [online] [dostęp 2008-10-23] [zarchiwizowane z adresu 2008-10-23] (ang.). (Internet Archive)
  15. ↑ Bildande av naturreservatet Fagertärn i Askersunds kommun. Länsstyrelsen Örebro län. s. 2, 4. [dostęp 2018-06-27]. (szw.).
  16. 1 2 3 4 Stanisław Wóycicki: Uprawa roślin ozdobnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1965.
  17. ↑ J.-P. Lonchamp, Index Synonymique de la Flore de France [online], 1999 [dostęp 2007-11-30] (fr.).
  18. ↑ M. Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. ISBN 83-05-12868-7.
  19. 1 2 3 E. Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem Prenumeratorów, 1889.
  20. ↑ Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [online], 2006 [dostęp 2007-02-06] (pol.).
  21. ↑ Martin Quigley, James A. Chatfield, Kenneth D. Cochran, No Less Sweet Because We Know Its Name. Bulletin The Ohio State University [online], 2001 [dostęp 2007-05-15] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-26] (pol.).
  22. 1 2 Adam Paluch: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1988, s. 85-86. ISBN 83-229-0254-9.
  23. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, 2005. ISBN 83-01-14439-4.
  24. ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
  25. ↑ Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214).
  26. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).
  27. ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
  28. ↑ Taxon Information: Nymphaea alba LINNAEUS. WISIA-Online. [dostęp 2022-10-09]. (niem.).
  29. ↑ Order of Commission for Education and Culture from 23rd December 1958 by which the protected plant species and conditions of their protection are determined [online], 1995 [dostęp 2005-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2005-02-14] (ang.). (Internet Archive)
  30. ↑ Species Under Protection in Hungary [online] [dostęp 2007-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-28] (ang.). (Internet Archive)
  31. ↑ National and international legislation on biodiversity conservation and expenditures for caused damage [online], 1999 [dostęp 2007-05-15] [zarchiwizowane z adresu 2011-05-22] (ang.).
  32. ↑ The Hebrew University of Jerusalem, Plant species protected by the Israeli law [online], 2002 [dostęp 2007-05-15] (ang.).
  33. ↑ J. Saintenoy-Simon, Liste rouge de la flore de Wallonie. Nymphaea alba L. subsp. occidentalis (Ostenf.) Hyl. [online], 2006 [dostęp 2011-09-21] (ang.).
  34. ↑ Mario Gutman, Didi Kaplan, Roee Gutman, Reintroduction of animal and plant species extinct from Israel [online], 2001 [dostęp 2016-10-09] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-07] (ang.).
  35. ↑ Kiljańska I., Mojkowska H. 1988. Zielnik polski. Wydawnictwo Interpress.
  36. ↑ J. Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00682-9.
  37. ↑ Ł. Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2002. ISBN 83-904633-5-0.
  38. ↑ Stanisław Sławiński, Mieczysław Tokarski: Rośliny wodne w ogrodzie botanicznym uniwersytetu wrocławskiego. Wrocław: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, 1978.
  39. ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  40. ↑ The Thera Foundation, Prehistoric Plants of the Islands of the Aegean Sea [online], 2006 [dostęp 2016-10-09] [zarchiwizowane z adresu 2011-04-29] (ang.).
  41. ↑ Jarig Bakker, Friesland Province (The Netherlands) [online], 2006 [dostęp 2007-02-05] (ang.).

Bibliografia

  • Bernatowicz S., Wolny P. 1969. Botanika rybacka. PWRiL, Warszawa.
  • Bernatowicz S., Wolny P. 1974. Botanika dla limnologów i rybaków. PWRiL, Warszawa.
  • Hellwig Z. 1971. Byliny w parku i ogrodzie. PWRiL, Warszawa.
  • Kłosowscy S. i G. 2001. Rośliny wodne i bagienne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. ISBN 83-7073-248-8.
  • Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1982. Zarys hydrobotaniki. Wydanie 2. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. ISBN 83-01-00566-1.
  • Větvička V. 1981. Wildflowers of meadows and marshes. Hamlyn. London, New York, Sydney, Toronto. ISBN 978-0-600-35586-1.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.