| Coccothraustes coccothraustes[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
grubodziób | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 siedliska całoroczne letnie lęgowiska zimowiska | |||
Grubodziób[5], pestkojad, grabołusk[6] (Coccothraustes coccothraustes) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae), jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju Coccothraustes[3].
Występowanie
Zamieszkuje strefę umiarkowaną Eurazji (poza Skandynawią) aż po Japonię, oraz północno-zachodnią Afrykę. To ptak częściowo wędrowny lub osiadły w zależności od dostępności pokarmu. Populacje z północnej i północno-wschodniej części areału regularnie na zimę wędrują w kierunku południowo-zachodnim. Osobniki z pozostałych terenów jedynie koczują w poszukiwaniu pokarmu.
W Polsce południowej i zachodniej liczny ptak lęgowy, w pozostałych częściach kraju średnio liczny[7]. Najliczniej występuje w niższych górach, na pogórzach, wyżynach oraz na Pomorzu, Mazurach i ziemi lubuskiej[7]. Nie zasiedla wysokich gór. Nieliczne osobniki zimują i można je wtedy zobaczyć przy karmnikach. Przeloty odbywają się w marcu i od września do listopada. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja grubodzioba na terenie Polski liczyła 362–486 tysięcy par lęgowych[8].
Systematyka
Podgatunki
Wyróżniono kilka podgatunków C. coccothraustes[3][9]:
- C. coccothraustes cocothraustes – Eurazja, osiąga na wschodzie Arguń, na południu Półwysep Iberyjski, Sardynię, środkową część Półwyspu Apenińskiego, północne i wschodnie Bałkany i tereny na północ od Kaukazu. Współwystępuje z C. c. nigricans na zachodzie i południu Bałkanów, w Grecji oraz północno-zachodniej Azji Mniejszej.
- C. coccothraustes buvryi – Maghreb
- C. coccothraustes nigricans – Krym, Kaukaz i Zakaukazie oraz północny Iran i wschodnia Azja Mniejsza
- C. coccothraustes humii – izolowana populacja w Azji Środkowej od wschodniego Afganistanu przez Pamir po Tienszan
- C. coccothraustes shulpini – dorzecze Amuru oraz Mandżuria po Morze Japońskie
- C. coccothraustes japonicus – Sachalin, Kuryle, środkowa i południowa Kamczatka oraz Wyspy Japońskie
Charakterystyka
Cechy gatunku
Największy łuszczak gnieżdżący się w Polsce, większy od wróbla, o dużej głowie i potężnym, masywnym dziobie i całej sylwetce, krótkiej szyi i ogonie. Obie płci są podobnej wielkości. Upierzenie samca w różnych odcieniach brązu jest bardziej intensywne i błyszczące: głowa, kuper i ogon brązowo-pomarańczowe, kark i potylica szare, podbródek, gardziel i kantarek czarne. Spód ciała beżowy, a grzbiet ciemnobrązowy. Skrzydła ciemne z szeroką biało-beżową pręgą, dobrze widoczną w locie. Lotki połyskują metalicznie granatowo i widać na nich biały ukośny pasek. Niezbyt długi, ale za to gruby i mocny dziób zmienia kolor zależnie od pory roku: w szacie godowej jest niebieskoszary, a w spoczynkowej bladobeżowy (od niego wzięła się nazwa gatunkowa ptaka). W jego wnętrzu znajdują się rowki i listewki, które ułatwiają odpowiednie ułożenie, przytrzymanie i zgniecenie nasion, nawet o grubej łupinie, jak u czeremchy i tarniny. Potężne mięśnie szczęk są w stanie wywrzeć nacisk do 70 kilogramów. Głowa i dziób są potężne i stanowią znaczne przeciwieństwo w stosunku do krótkiego ogona, z białym końcem. Tęczówki oczu są brązowo-szare, a nogi różowe. Samice podobne do samców, ale o bledszej i bardziej szarej kolorystyce upierzenia i większym zmatowieniu, zwłaszcza głowy. Młode podobne do dorosłych w szacie spoczynkowej, ale płowobrązowe z ciemnymi plamkami na brzuchu. Lot nie jest charakterystyczny.
Specyficzne proporcje ciała i potężna sylwetka sprawiają, że grubodzioba łatwo odróżnić od innych ptaków o podobnej wielkości. Jest nieco mniejszy od szpaka. Z pozoru wydaje się niezgrabny, ale lata szybko i lotem falistym. W powietrzu dobrze widać jasny rysunek na skrzydłach i ogonie. Jest ostrożny i skryty – unika siadania na eksponowanych miejscach, choć gdy przelatuje nad bezdrzewnymi siedliskami, nie kryje się.
Wymiary średnie
- długość ciała – ok. 18 cm
- rozpiętość skrzydeł – ok. 32 cm
Masa ciała
ok. 50–55 g
Głos
Ptak, gdy leci lub zbiera pokarm, stale nawołuje ostrymi, krótkimi głosami. Szczególnie hałaśliwe są rodziny, które dopiero opuściły gniazdo i trzymają się razem przez pewien czas. Melodia samca składa się z piszczących i skrzypiących tonów, które nie są zbyt wyraziste. Dźwięk grubodzioba to cykanie, które jest odgłosem kontaktowym, który często wydają ptaki w stadzie. Głos wabiący to „sik sznik” lub „ci ci ci cit”. Śpiew natomiast jest cichy i rzadko słyszany. Dochodzi przeważnie z koron drzew.
Biotop
Występuje w prześwietlonych lasach liściastych i mieszanych z domieszką grabu lub buku, niekiedy spotykany w miejskich i podmiejskich parkach z rosnącymi tam dużymi drzewami (nawet gdy rosną pojedynczo), zadrzewieniach i sadach. Chętnie przebywa w okolicach zbiorników wodnych. Lasów iglastych unika, rzadziej też zasiedla drzewostany iglaste. Występuje na niższych i średnich wysokościach nad poziomem morza. W trakcie wędrówek i zimą spotyka się go w bardzo różnych środowiskach – od lasów po ugory porośnięte bylinami. W okresie lęgowym przebywa w koronach drzew, toteż trudno go tam zauważyć. Tym bardziej, że stara się nie zwracać na siebie uwagi. Jesienią i zimą pojawia się na terenach otwartych, gdzie skupia się w stada, które przeważnie liczą do 30 osobników, a wyjątkowo do 1000.
Okres lęgowy
Trwa od maja do czerwca. Grubodzioby wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku.
Gniazdo
W rozwidleniu grubych, bocznych poziomych gałęzi w pewnej odległości od pnia w koronie drzewa lub w krzewie, najczęściej na wysokości od 4 do 7 m. Podstawę czarki stanowią gałązki, trawa, mech, porosty, włosy, pióra i korzonki. Tworzone pary są monogamiczne.
Jaja
Na początku maja składa 3–6 różnobiegunowych, wydłużonych jaj z tłem bladozielonkawym z nielicznymi, czarnymi i szarobrązowymi plamkami lub kreskami o średnich wymiarach 24×17 mm.
Wysiadywanie
Od złożenia ostatniego jaja trwa ok. 11–14 dni i jest wykonywane przez samicę. Samiec w tym czasie ją karmi. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w gnieździe ok. 11–14 dni. Mają na sobie szary puch. Karmione są przez oboje rodziców.
Pożywienie
Podstawę pokarmu stanowią duże, suche nasiona drzew iglastych i liściastych oraz pestki (jawora, leszczyny), ale też nasiona mięsistych owoców – głównie pestki dzikiej wiśni lub czereśni (a czasem nawet jabłek i gruszek, a na polach grochu), również nasiona innych drzew, w tym buka i grabu, a także łuskane nasiona orzecha włoskiego. Oprócz tego żywi się pączkami, kwiatami, owocami, młodymi pęczkami. Wiosną w okresie lęgowym chwyta też gąsienice i inne bezkręgowce. Pisklęta są karmione zwykle rozmiękczonymi nasionami, a także owadami i pająkami.
Dzięki swojemu charakterystycznemu, potężnemu dziobowi z łatwością rozłupuje lub miażdży pestki z owoców, np. czereśni i dzikich śliw. Nie interesuje go zwykle sam miękisz owocu, który zręcznie usuwa brzegiem dzioba, ale zależy mu na zarodku przyszłego drzewa. Pestką manipuluje w dziobie przez chwilę, aż znajdzie najwłaściwsze ułożenie, po czym zaciska szczęki i pestka pęka z głośnym trzaskiem. Wtedy ptak zjada jej zawartość. Rodzinne stada po okresie lęgowym, wspólnie koczując na otwartych terenach, żerują zwykle na ziemi. Latem szuka pokarmu pod osłoną liści. Potrafi łowić owady w locie.
Status i ochrona
IUCN uznaje grubodzioba za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 10–22 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[4].
Na terenie Polski grubodziób jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[11].
Pojawiła się opinia o szkodliwym oddziaływaniu grubodzioba na sady czereśniowe. Jednak w rzeczywistości jego dość niska liczebność sprawia, że szkody są nieznaczne. Poza tym, gdy czereśnie dojrzewają, ptaki te korzystają również z innych źródeł pokarmu, których wtedy nie brakuje.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Coccothraustes coccothraustes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Coccothraustes, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2013-02-08] (ang.).
- 1 2 3 F. Gill, D. Donsker (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-09-23]. (ang.).
- 1 2 BirdLife International, Coccothraustes coccothraustes, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017, wersja 2021-2 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Coccothraustini Swainson, 1831 (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-24].
- ↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 204. ISBN 83-09-01320-5.
- 1 2 Kuczyński L., Chylarecki P.: Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. Warszawa: GIOŚ, 2012. ISBN 978-83-61227-40-3.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Hawfinch (Coccothraustes coccothraustes). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-26)]. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
Bibliografia
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne
- Zdjęcia i materiały multimedialne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).