Rodzina i pochodzenie

Franz Schmidt urodził się 3 czerwca 1909 w Zlabings w południowych Morawach^[1][2][3][4]. Wywodził się z rodziny pochodzenia austriackiego i wyznania ewangelickiego^[5][3].

Okres międzywojenny

Przez dwanaście lat przebywał w Wiedniu^[2]. Od 1927 wraz z rodziną zamieszkał w Jarosławiu^[2][3]. W okresie II Rzeczypospolitej żył pod tożsamością Franciszek Schmidt^[6] i był określany przez znajomych jako „Franek”^[5]. W Jarosławiu jego ojciec był zatrudniony w żydowskiej fabryce wstążek Salika i Reifera przy ulicy Poniatowskiego, gdzie pracował na stanowiskach majstra, kierownika tkalni^[2], głównego mechanika^[5].

W Jarosławiu uczył się w szkole powszechnej oraz w II Gimnazjum^[2][5][3], które ukończył^[1]. Wykształcił się w zawodzie tkacza, zdobył tytuł mistrza w tym zakresie, pracował w fabryce wstążek w Jarosławiu^[1][7]. Przed 1939 należał do różnych organizacji, w tym do Strzelca, w którym według powojennych relacji był sekretarzem^[5] oraz instruktorem bądź prezesem^[1][3]. Według późniejszego przekonania Juliana Rudaka już przed 1939 Schmidt był niemieckim agentem i mógł być skierowany do Strzelca celem infiltracji tej organizacji, zaś polski kontrwywiad przed wojną wytropił podejrzaną działalność grupy osób pochodzenia niemieckiego, w tym Schmidta^[5].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej 8 września 1939 został prewencyjnie aresztowany przez władze polskie z racji podejrzenia o udział agenturalny w piątej kolumnie^[7]. Po wkroczeniu Niemców do Jarosławia tj. 11 września 1939 odzyskał wolność^[7]. Po nastaniu okupacji niemieckiej był widywany w towarzystwie okupantów niemieckich^[5]. W 1940 podjął pracę w policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) i w służbie bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst) w Krakowie^[2]. Stamtąd został skierowany służbowo do Jarosławia^[2]. Podjął pracę w Gestapo w Jarosławiu^[1][8][9] (według innych źródeł był też funkcjonariuszem placówki policji bezpieczeństwa w Jarosławiu^[2][2][4]). Początkowo pracował jako tłumacz, a z czasem awansował na stanowisko zastępcy tej placówki (według Dariusza Fudalego został mianowany na stopień porucznika)^[9]. Mając za sobą lata życia w Jarosławiu był doskonale zaznajomiony z tamtejszymi realiami^[1][7].

Pełniąc swoją służbę był znany ze stosowania przemocy, terroru, okrucieństwa, bestialstwa i sadyzmu – nie tylko w Jarosławiu, ale też w Przeworsku, Lubaczowie, Jaworowie, Leżajsku, Nisku, Łańcucie, Radymnie^[2][10]. Stosował bicie i tortury podczas śledztw, brał udział w pacyfikacjach i w obławach, odpowiadał za indywidualne akty morderstw oraz masowe egzekucje^[1][2]. W swoim postępowaniu wykazywał się gorliwą realizacją idei nazistowskich, a także mściwością i chciwością^[11]. Niejednokrotnie bił i mordował pojedynczych ludzi w miejscach publicznych, np. w restauracjach, na dworcu kolejowym^[12]. Zgodnie z relacjami, przechodzący ulicą ludzie chowali się na jego widok^[1]. W 1940 uczestniczył w aresztowaniach młodzieży w Jarosławiu, Przeworsku, Radymnie^[10], m.in. 6 maja 1940 grupy jarosławskich gimnazjalistów (wśród nich był Stanisław Ryniak)^[13]. Według J. Rudaka można łączyć osobę Schmidta z masowymi aresztowaniami zarówno przedstawicieli miejscowej inteligencji, jak i młodzieży, powiązanych z niepodległościowym podziemiem^[5]. Schmidt kierował egzekucjami w Rokietnicy i w Kidałowicach^[10]. Był w grupie gestapowców mordujących ludzi na terenie Opactwa Benedyktynek przy kościele św. Mikołaja i Stanisława biskupa w Jarosławiu (wraz z nim Depke i von Malutki)^[5][10]. Wykonywał egzekucje na jarosławskim cmentarzu (przy współudziale innych gestapowców, von Malutkiego i Klarenbacha)^[14]. Swoich znajomych sprzed wojny, należących do AK braci Romana i Jana Prośbów zastrzelił na oczach ich matki^[5][14]. Zabił syna swojego profesora gimnazjalnego, Kopystyńskiego^[3]. Miał też zastrzelić około 30 osób pod murem tzw. „Anna–Kaserme” (dawny klasztor)^[2]. Zabijał pojedyncze osoby, np. Żydówkę w obozie w Pełkiniach^[2]. Latem 1942 brał tam udział w egzekucji około 300 ludzi pochodzenia żydowskiego^[2]. Swoim działaniem spowodował skierowanie wielu osób do obozów koncentracyjnych^[15].

Jesienią 1943 oficer dywersji AK, Julian Rudak ps. „Slogan”, zaproponował zlikwidowanie Schmidta, czemu według jego relacji miał sprzeciwić się komendant Obwodu AK Jarosław por./kpt. Wojciech Szczepański ps. „Julian”^[5]. W maju 1944 zgodę na likwidację Schmidta wydał ówczesny p.o. inspektora AK Przemyśl kpt. Jan Bronisław Toth ps. „Twardy”^[16] (wyrok śmierci wydał też Wojskowy Sąd Specjalny AK^[14])^[5]. Rozkaz wykonania zamachu otrzymał „Slogan”^[17]. Przygotowani do akcji na jarosławskiej Lachmanówce pięciu żołnierzy AK przez 10 dni czekało na podjęcie próby zamachu, którego wykonanie zostało odwołane decyzją „Juliana” (opowiadał się on przeciw z uwagi na potencjalne straty ludności w następstwie spodziewanego odwetu)^[5][18]. Według wspomnień Rudaka raport wnoszący o odwołanie akcji Szczepański złożył do wyższych struktur AK, a wstrzymanie wykonania likwidacji trwało aż do wycofania się Niemców z Jarosławia^[17]. Ostatecznie wyrok nie został wykonany^[19]. Według Dariusza Fudalego zamach był trudny do zrealizowania z uwagi na środki ostrożności przedsiębrane przez Schmidta^[14].

U kresu okupacji niemieckiej w maju 1944 w starostwie jarosławskim Schmidt dokonał aresztowania działaczki konspiracji Czesławy Puzon ps. „Baśka” (córka dr. Puzona, w domu których bywał przed wojną), następnie torturował ją w trakcie śledztwa, a w czerwcu uczestniczył w egzekucji jej i siedmiu innych więźniów w lesie kidałowskim^[5][19]. W obliczu zbliżania się frontu wschodniego latem 1944 już w czasie wycofywania się sił niemieckich brał jeszcze udział w egzekucji około 50 ludzi w składzie masła w Jarosławiu^[19]. Później wyjechał z Jarosławia przez Tarnów na Śląsk, gdzie w grudniu 1944 był funkcjonariuszem gestapo w Myślenicach^[19].

Okres powojenny

Od końca stycznia 1945 Franz Schmidt przebywał w Weimarze i w Lesie Bawarskim^[19]. Był umieszczony w obozie dla jeńców wojennych, potem w obozach dla internowanych w Kornwestheim i w Staumühle^[20]. W grudniu 1947 został zwolniony^[21]. Po odzyskaniu wolności zamieszkał w Dorfmark koło Bad Fallingbostel, a po trzech latach w Wuppertalu^[21]. Pracował w fabryce^[21]. Miał dwóch synów, z których jeden zamieszkiwał w Brazylii^[2].

W toku powojennych ustaleń obwiniano Schmidta o udział w zamordowaniu około 1000 Polaków, ponad 4000 Żydów, około 300 jeńców radzieckich^[21]. Przypisano mu także zabicie lotnika angielskiego, uprzednio zestrzelonego w powiecie łańcuckim 23 kwietnia 1944^[21]. Mimo tego przez wiele lat nie postawiono mu formalnie zarzutów, co uzasadniano nieskompletowaniem materiału dowodowego oraz niemożnością ustalenia miejsca jego pobytu^[21]. 6 maja 1961 asesor Prokuratury Powiatowej w Strzyżowie, delegowany do Prokuratury Wojewódzkiej w Rzeszowie, Władysław Stopiński, postanowił wszcząć śledztwo w sprawie przeciw Schmidtowi^[21]. W tym czasie zamieszkiwał on w austriackim mieście Horn, a po kilku latach trwającego śledztwa stwierdzono, że był ponownie mieszkańcem Wuppertalu w dzielnicy Barmen^[21]. W dniach 10–25 listopada 1971 w Rzeszowie przebywał prokurator z Dortmundu w celu uczestniczenia w przesłuchaniach świadków w sprawie zbrodni popełnionych przez Schmidta, prowadzonej przez Sąd Krajowy w Wuppertalu^[1].

7 stycznia 1977 Franz Schmidt został aresztowany w Wuppertalu z uwagi na istniejącą obawę o możliwość jego ucieczki, o czym poinformowało wydanie dziennika „Deutsche Volkszeitung” z 20 stycznia tego roku^[2][21]. Stało się to po dziewięciu latach prowadzonego śledztwa, w trakcie którego przesłuchiwano osoby w USA, Kanadzie i w Izraelu, jednakże niemieccy śledczy nie odwiedzili Jarosławia^[2]. W wymienionej niemieckiej publikacji prasowej określono Schmidta mianem „człowieka o tuzinie nazwisk”^[2]. Przez prokuratora z Dortmundu został oskarżony o to, że w okresie od wiosny 1942 do lata 1944 brał udział w masowych egzekucjach oraz maltretowanie i mordowanie Żydów oraz Polaków^[2]. Formalnie kierownik Centralnej Placówki Nadrenii Północnej – Westfalii ds. Opracowania Masowych Zbrodni Narodowosocjalistycznych przy Prokuraturze w Dortmundzie wydał akty oskarżenia z 4 listopada 1976 i z 30 maja 1978 przeciwko Franzowi Schmidtowi, zarzucając mu popełnienie zbrodni dokonanych na ludności żydowskiej i polskiej w Jarosławiu oraz w obozie przejściowym w Pełkiniach (Durchgangslager Pelkinie) w latach 1942–1944, na podstawie §§ 211, 22, 25, 53 StGB^[4]. Według ówczesnych ustaleń prokuratorskich zarzucano mu zamordowanie 360 osób^[2]. Po aresztowaniu Franz Schmidt zaprzeczał, że jest hitlerowskim zbrodniarzem^[2]. Z uwagi na pogarszający się stan zdrowia 14 czerwca 1977 trafił do szpitala w Bochum^[21]. Poza schorzeniami zdrowotnymi na ciele, orzeczenie lekarskie wykazało też u niego niedołęstwo umysłowe oraz inteligencję na poziomie 85 punktów^[22]. Decyzją Sądu Krajowego w Wuppertalu z 28 grudnia 1978 postępowanie w jego sprawie zostało wstrzymane, a Schmidt został obarczony kosztami postępowania^[22]. W uzasadnieniu podano przeszkodę procesową i powołano się na opinię biegłego, przede wszystkim w odniesieniu do stanu psychicznego Schmidta, wskazując jego niezdolność do pojęcia szczegółów postępowania i procedury sądowej, uniemożliwiającą własną obronę^[22].

Franz Schmidt był określany jako „kat Jarosławia”^[3][13][23], „postrach Jarosławia”^[2]. Pisano o nim, iż był to najbardziej niebezpieczny jarosławski gestapowiec^[1] oraz mający na sumieniu najwięcej ofiar spośród nazistowskich funkcjonariuszy podczas okupacji w Jarosławiu^[2].