Frans de Waal
Ilustracja
Zdjęcie wykonane przez Catherine Marin, żonę Fransa de Waala (udostępnione w 2006)
Pełne imię i nazwisko

Franciscus Bernardus Maria de Waal

Data i miejsce urodzenia

29 października 1948
’s-Hertogenbosch, Holandia

Data i miejsce śmierci

14 marca 2024
Atlanta, Georgia, Stany Zjednoczone

Zawód, zajęcie

prymatolog, etolog

Miejsce zamieszkania

Atlanta, Stany Zjednoczone

Narodowość

holendersko-amerykańska

Tytuł naukowy

PhD

Alma Mater

Uniwersytet im. Radbouda w Nijmegen,
Rijksuniversiteit Groningen,
Uniwersytet w Utrechcie

Uczelnia

UW-Madison,
Emory University,
Uniwersytet w Utrechcie

Wydział

Wydział Psychologii, Yerkes National Primate Research Center

Stanowisko

profesor, dyrektor Living Links Center w Yerkes

Odznaczenia
Kawaler Orderu Lwa Niderlandzkiego (Holandia)
Strona internetowa

Franciscus Bernardus Maria de Waal (ur. 29 października 1948 w ’s-Hertogenbosch, zm. 14 marca 2024 w Atlancie) – holendersko-amerykański prymatolog i etolog zamieszkały w Stanach Zjednoczonych związany z Yerkes National Primate Research Center na Uniwersytecie Emory’ego (Atlanta), dyrektor Living Links Center (Center for the Advanced Study of Ape and Human Evolution), członek m.in. Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk, National Academy of Sciences, American Philosophical Society, Japan Society for the Promotion of Science (Nihon Gakujutsu Shinkō Kai).

Życiorys

Urodził się w ’s-Hertogenbosch (inaczej Den Bosch[uwaga 1]), w pobliżu Efteling. Studiował na uniwersytetach w:

Praca doktorska dotyczyła agresywnych zachowań i nawiązywania sojuszy w grupach społecznych (zob. kasta eusocjalna) makaków. Promotorem był Jan van Hooff[2] – ekspert w dziedzinie mimiki emocjonalnej u naczelnych[3][4] (zob. komunikacja niewerbalna, Paul Ekman; The Expression of the Emotions in Man and Animals).

W latach 1973–1981 był asystentem badawczym na Uniwersytecie w Utrechcie. Jako pracownik Laboratorium Fizjologii Porównawczej prowadził retrospektywne badania agresywnych zachowań szympansów zwyczajnych (Pan troglodytes), należących do kolonii w Arnhem Zoo (Royal Burgers' Zoo), gdzie przebywają one w warunkach półnaturalnych[5][6][uwaga 2].

W latach 1981–1991 pracował w Wisconsin National Primate Research Center (WNPRC UW-Madison), zajmując kolejno stanowiska Visiting Assistant Scientist, Assistant Scientist (od 1982) i Associate Scientist (od 1985)[3][uwaga 3].

Od roku 1991 do dzisiaj pracuje naukowo na Uniwersytecie Emory’ego, jako Research Professor psychobiologii w Yerkes National Primate Research Center (YNPRC)[10], Associate Professor (1991–1993) i profesor (1993–1996) na Wydziale Psychologii (od roku 1996 – Charles Howard Candler Professor of Primate Behavior)[3]. Prowadzi proseminarium: Animal Behavior and Evolution i kurs Primate Social Psychology[11]. Pełni funkcję dyrektora Living Links[12] (od roku 1997). W latach 1996–2000 był dyrektorem prowadzonego w Emory University kierunku studiów magisterskich: Program in Population Biology, Ecology, and Evolution. Od roku 2013 zajmuje również stanowisko Universiteitshoogleraar (ang. Distinguished Professor) na Uniwersytecie w Utrechcie[3][4][13].

Zmarł w Atlancie, w godzinach wieczornych, 14 marca 2024, wskutek raku żołądka z przerzutami[14].

Tematyka badań

Otaczanie ramieniem i przytulanie są zachowaniami często stosowanymi w grupach szympansów. Umożliwiają rozładowanie negatywnych emocji w grupie.
Nie ma zgodnej odpowiedzi na pytania: Czy to tylko zachowanie instynktowe, czy dowód posiadania teorii umysłów innych członków stada?

Zainteresowania badawcze de Waala koncentrują się wokół problemu prospołecznych zachowań zwierząt (np. współdziałanie przy zdobywaniu pożywienia lub obrona stada). Jego postawę charakteryzuje fragment wykładu w TED[1]:

Opinia obecna w naukach politycznych, humanistycznych, ekonomii i filozofii, mówi, że człowiek jest człowiekowi wilkiem. Że jesteśmy z natury źli. To bardzo niesprawiedliwy obraz wilka.

De Waal zwraca uwagę, że moralność przestała być domeną jedynie filozofii, a zaczęła być coraz wnikliwiej analizowana przez ewolucjonistów, m.in. dzięki postępom neurobiologii – stwierdzono np. że dylematy moralne aktywizują obszary mózgu, które wykształciły się u gatunków starszych niż człowiek (nie tylko korę przedczołową). Przytacza przykład myszy, które intensywniej reagują na ból, jeżeli wcześniej widziały cierpienie innej myszy[15]. Wielokrotnie powtarzano eksperyment wykonany wspólnie z Sarą Brosnan, potwierdzający znaczenie sprawiedliwości dla kapucynek. W czasie eksperymentu dwie kapucynki wykonujące to samo zadanie otrzymywały jako nagrodę kawałki ogórka. Ta, która zobaczyła, że drugiej zaczęto podawać winogrona, gwałtownie wyraziła swoje oburzenie i odmówiła dalszego współdziałania z prowadzącą eksperyment[16][1].

Zachowania altruistyczne de Waal obserwował m.in. w doświadczeniu, któremu poddał dwa koczkodanowate. Każdy z nich mógł korzystać z pożywienia po pociągnięciu odpowiedniej linki, powodowało to jednak, że drugi był boleśnie rażony prądem. Zwierzęta zrezygnowały z pożywienia, aby nie powodować tego bólu. Jedno z nich głodowało przez 12 dni, drugie – przez pięć. W kolejnych eksperymentach stwierdzono, że czas głodówki jest krótszy, jeżeli małpy nie kontaktowały się wcześniej[17]. Jest obserwowane „pocieszanie” zmartwionych członków w grupach szympansów. Świadczy ono o umiejętności odczytywania emocji innych[18] (np. na podstawie mowy ciała, zob. teoria umysłu[19]). Świadek walki między szympansami często przytula zwyciężonego, co szybko przerywa skowyt ofiary i inne objawy udręki[17]. Wewnętrzna potrzeba okazywania współczucia jest u tych człowiekowatych bardzo silna[20].

Różne zachowania altruistyczne szympansów, tj. dzielenie się jedzeniem, występują przede wszystkim w stosunku do tych członków stada, którzy częściej okazują troskę o innych, np. iskając im futro (zob. przykład z Wysp Japońskich – makak japoński), co daje przyjemność i odprężenie[21][20]. Taki rodzaj altruizmu odwzajemnionego (zob. też strategia ewolucyjnie stabilna) przypomina stosowanie się do złotej reguły etycznej: „Traktuj innych tak, jak sam chciałbyś być traktowany”.

Publikacje

Frans de Waal wpisujący dedykację do książki Primates and Philosophers: How Morality Evolved[22]

Książki

Źródła: [23][24]

  • 1989: Peacemaking Among Primates
  • 1997: Good Natured. The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals
  • 1997: Bonobo. The Forgotten Ape (Frans de Waal i Frans Lanting)
  • 2000: Natural Conflict Resolution (ed. Filippo Aureli i Frans de Waal)
  • 2001: Tree of Origin. What Primate Behavior Can Tell Us About Human Society Evolution
  • 2001: The Ape and the Sushi Master. Cultural Reflections of a Primatologist
  • 2002: Infant Chimpanzee and Human Child. A Classic 1935 Comparative Study of Ape Emotions and Intelligence (N.N. Ladygina-Kohts, ed. Frans de Waal)
  • 2003: My Family Album. Thirty Years of Primate Photography
  • 2003: Animal Social Complexity. Intelligence, Culture, and Individualized Societies (ed. Frans de Waal i Peter L. Tyack)
  • 2005: Our Inner Ape. A Leading Primatologist Explains Why We Are Who We Are
  • 2006: Primates and Philosophers. How Morality Evolved
  • 2007: Chimpanzee Politics. Power and Sex Among Primates (25. jubileuszowa edycja)
  • 2009: The Age of Empathy. Nature's Lessons for a Kinder Society
  • 2013: The Bonobo and the Atheist. In Search of Humanism Among the Primates
  • 2014: Evolved Morality. The Biology and Philosophy of Human Conscience
  • 2016: Are We Smart Enough to Know How Smart Animals Are?

W języku polskim wydano książki[25]: Małpa w każdym z nas, Bonobo i ateista. W poszukiwaniu humanizmu wśród naczelnych, Małpy i filozofowie. Skąd pochodzi moralność?, Bystre zwierzę. Czy jesteśmy dość mądrzy, aby zrozumieć bystrość zwierząt?, Ostatni uścisk mamy i Wiek empatii : jak natura uczy nas życzliwości.

Artykuły naukowe

Źródła: [26][27]

Fot. z: Economy of the Mind (2003)[28]
Fot. z: Peace Lessons from an Unlikely Source (2004)[29]
Fot. z: A Pacific Culture among Wild Baboons: Its Emergence and Transmission (2004)[30]
Fot. z: Human and Chimp: Can Our Genes Tell the Story of Our Divergence? (2005)[31]

W bazie PubMed znajduje się 95 pozycji opracowanych przez Fransa de Waala lub z jego udziałem[26]. Na stronie internetowej Living Links Center udostępniono ponad 120 artykułów z lat 2000–2014[27] Tematykę opisywanych prac badawczych ilustruje poniższe zestawienie najnowszych z nich[3][27]:

2013
  • Z. Clay, F.M.B. de Waal (2013), Bonobos respond to distress in others: Consolation across the age spectrum, PLoS One, 8, e55206. doi:10.1371/journal.pone.0055206
  • Z. Clay, F.M.B. de Waal (2013), Development of socio-emotional competence in bonobos, Proceedings of the National Academy of Sciences. doi:10.1073/pnas.1316449110
  • J. Crick, M. Suchak, T.M. Eppley, M.W. Campbell, F.M.B. de Waal (2013), The roles of food quality and sex in chimpanzee sharing behavior (Pan troglodytes), Behaviour, 150, 1203-1224. doi:10.1163/1568539X-00003087
  • F.M.B. de Waal, S. Gavrilets (2013), Monogamy with a purpose, Proceedings of the National Academy of Sciences, 110, 15167-15168. doi:10.1073/pnas.1315839110
  • T.M. Eppley, M. Suchak, J. Crick, F.M.B. de Waal (2013), Perseverance and food sharing among closely affiliated female chimpanzees, Primates. doi:10.1007/s10329-013-0374-2
  • D. Proctor, S.F. Brosnan, F.M.B. de Waal (2013), How fairly do chimpanzees play the ultimatum game? Communicative Integrative Biology, 6, e23819. doi:10.4161/cib.23819
  • D. Proctor, R.A. Williamson, F.M.B. de Waal, S.F. Brosnan (2013), Chimpanzees play the ultimatum game, Proceedings of the National Academy of Sciences. Advance online publication. doi:10.1073/pnas.1220806110
  • D. Proctor, R.A. Williamson, F.M.B. de Waal, S.F. Brosnan (2013), Reply to Jensen et al.: Equitable offers are not rationally maximizing, Proceedings of the National Academy of Sciences, 110, E1838. doi:10.1073/pnas.1304306110
2014
  • S.E. Calcutt, E.V. Lonsdorf, K.E. Bonnie, M.S. Milstein, S.R. Ross (2014). Captive chimpanzees share diminishing resources, Behaviour, 151(14) 1967–1982.
  • S.F. Brosnan, F.B. de Waal (2014). Evolution of responses to (un) fairness, Science, 346(6207), 1251776
  • M.E. Mingle, T.M. Eppley, M.W. Campbell, K. Hall, V. Horner, F.M.B. de Waal (2014), Chimpanzees prefer african and indian music over silence, Journal of Experimental Psychology: Animal Learning and Cognition. doi: 10.1037/xan0000032
  • M.W. Campbell, F.M.B. de Waal (2014), Chimpanzees empathize with group mates and humans, but not with baboons or unfamiliar chimpanzees, Proceedings of the Royal Society B, 281 20140013. doi:10.1098/rspb.2014.0013
  • Z. Clay, F.M.B. de Waal (2014), Sex and strife: Post-conflict sexual contacts in bonobos, Behaviour. doi:10.1163/1568539X-00003155
  • F.M.B. de Waal (2014), Natural normativity: The ‘is’ and ‘ought’ of animal behavior, Behaviour, 151 185–204. doi:10.1163/1568539X-00003146
  • K. Hall, M.W. Oram, M.W. Campbell, T.M. Eppley, R. W. Byrne, F.M.B. de Waal (2014), Using cross correlations to investigate how chimpanzees (Pan troglodytes) use conspecific gaze cues to extract and exploit information in a foraging competition, American Journal of Primatology doi:10.1002/ajp.22279
  • J.M. Plotnik, F.M.B. de Waal (2014), Asian elephants (Elephas maximus) reassure others in distress, PeerJ, 2, e278. doi:10.7717/peerj.278
  • D. Proctor, R.A. Williamson, R.D. Latzman, F.M.B. de Waal, S.F. Brosnan (2014), Gambling primates: Reactions to a modified Iowa Gambling Task in humans, chimpanzees and capuchin monkeys, Animal Cognition (17) 983-995. doi:10.1007/s10071-014-0730-7
  • M. Suchak, T.M. Eppley, M.W. Campbell, F.M.B. de Waal (2014), Ape duos and trios: spontaneous cooperation with free partner choice in chimpanzees, PeerJ, 2, e417. doi:10.7717/peerj.417
  • C.E. Webb, B. Franks, T. Romero, E.T. Higgins, F.M.B. de Waal (2014), Individual differences in chimpanzee reconciliation relate to social switching behaviour, Animal Behaviour, 90, 57–63. doi:10.1016/j.anbehav.2014.01.014

Odznaczenia i wyróżnienia

Został odznaczony Orderem Lwa Niderlandzkiego III klasy (2010) i Medalem Società di Medicina e Scienze Naturali, Parma (2009). Otrzymał tytuły Doktor honoris causa od[3]:

Został przyjęty na członka takich stowarzyszeń naukowych, jak:

  • 1993: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (członek korespondent)
  • 1995: Carl Friedrich von Siemens Stiftung
  • 1998: Japan Society for the Promotion of Science
  • 2004: National Academy of Sciences
  • 2005: American Philosophical Society
  • 2008: Amerykańska Akademia Sztuk i Nauk
  • 2013: Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen

Od 2011 roku pełni funkcję redaktora naczelego czasopisma „Behaviour”[uwaga 4]

Otrzymał liczne nagrody oraz honorowe stanowiska i tytuły, takie jak:

  • 1989: Los Angeles Times Book Award for Peacemaking among Primates,
  • 2005: Arthur W. Staats Award, American Psychological Foundation (APF),
  • 2007: miejsce na liście TIME 100 według tygodnika „Time” (stu najbardziej wpływowych ludzi, których energia, talent lub przykład moralny zmienia świat)[34],
  • 2008: Pierre Bayle Oeuvre Award, Rotterdam Art Foundation (Holandia),
  • 2009: C.U. Ariëns Kappers Award (Holandia),
  • 2010: Liberales Book of the Year for The Age of Empathy (Holandia/Belgia),
  • 2011: „47 (all time) Great Minds of Science” magazynu „Discover”,
  • 2012: Grossman Award, Society of Neurological Surgeons,
  • 2013: Universiteitshoogleraar (Distinguished Professor), Utrecht University,
  • 2013: Edward O. Wilson Biodiversity Technology Pioneer Award,
  • 2014: Eugène Dubois Chair, Maastricht University[3].

Autorzy pracy nt. Faces and Behinds: Chimpanzee Sex Perception[35], Frans B.M. de Waal i Jennifer J. Pokorny, zostali w 2012 roku laureatami Nagroda Ig Nobla (nagrody, które najpierw śmieszą, a potem skłaniają do myślenia[36].

Uwagi

  1. ↑ De Waal mówił w 2011 roku (w czasie wykładu TED): Urodziłem się w Den Bosch, mieście, którego nazwę malarz Hieronim Bosch przyjął na swoje nazwisko. Bardzo lubię obrazy Boscha … wydaje się, że zastanawiał się, co stałoby się ze społeczeństwem, gdyby religii nie było, lub było jej mniej. Bosch namalował ten znany obraz „Ogród ziemskich rozkoszy” ... Zastanawiam się, co by się stało, gdybyśmy nie spróbowali „owocu wiedzy”. Jaką mielibyśmy moralność?[1]
  2. ↑ Wyniki badań zostały opublikowane w 1980 roku w Animal Behaviour oraz opisane w książce Chimpanzee Politics, wydanej po raz pierwszy w 1982 roku, a następnie wielokrotnie wznawianej, po uzupełnieniach[5][7].
  3. ↑ WNPRC organizuje m.in. Forum on Animal Research Ethics. W dyskusjach F. de Waal bierze czynny udział[8]. Współpracuje również z Primate Info Net (PIN)[9].
  4. ↑ „Behaviour” jest wiodącym międzynarodowym czasopismem z dziedziny etologii[33]; Cytat ze strony wydawnictwa: Behaviour is interested in all aspects of animal (including human) behaviour, from ecology and physiology to learning, cognition, and neuroscience. Evolutionary approaches, which concern themselves with the advantages of behaviour or capacities for the organism and its reproduction, receive much attention both at a theoretical level and as it relates to specific behaviour.

Przypisy

  1. 1 2 3 Frans de Waal, Zachowanie moralne u zwierząt, [w:] Translated by Dagmara Platuska; Reviewed by Marta Krzeminska [online], TED.com, listopad 2011 [dostęp 2016-08-27].
  2. ↑ Prof.dr. J.A.R.A.M. van Hooff (1936 - ), [w:] Catalogus Professorum [online], Universiteit Utrecht [dostęp 2016-08-27] (ang.).
  3. 1 2 3 4 5 6 7 Curriculum vitae; Frans B. M. de Waal [online], EMORY University, 2014 [dostęp 2016-08-27] (ang.).
  4. 1 2 Frans de Waal, [w:] Biogram na www CreatingConnections.nl [online] [dostęp 2018-05-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-14] (ang.).
  5. 1 2 Otto Adang, The Arnhem Zoo Chimpanzee Colony, [w:] Strona internetowa [online] [dostęp 2016-08-29] (ang.).
  6. ↑ Frans B.M. De Waal, Janneke A. Hoekstra. Context and predictability of aggression in chimpanzees. „Animal Behaviour”, s. 929-937, August 1980. DOI: 10.1016/S0003-3472(80)80155-2. (ang.).
  7. ↑ Frans de Waal: Chimpanzee Politics. Power and Sex among Apes (25th anniversary edition). informacja na www Johns Hopkins University Press: August 2007. ISBN 978-0-8018-8656-0.
  8. ↑ Forum on Animal Research Ethics (FARE), [w:] Strona internetowa [online], The University of Wisconsin-Madison [dostęp 2017-01-30] [zarchiwizowane z adresu 2016-05-21] (ang.).
  9. ↑ About Primate Info Net (inform. service), [w:] Strona internetowa 'The Wisconsin Primate Research Center' [online], Board of Regents of the University of Wisconsin System [dostęp 2016-08-29] (ang.).
  10. ↑ Frans de Waal, PhD, [w:] Strona internetowa Yerkes National Primate Research Center (Emory University) [online] [dostęp 2016-08-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-20] (ang.).
  11. ↑ Frans B. M. de Waal, C. H. Candler Professor of Primate Behavior, [w:] Strona internetowa Wydziału Psychologii [online], Emory University [dostęp 2016-08-29] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-03] (ang.).
  12. ↑ Frans de Waal ; Primatologist, [w:] TED Speaker ; Frans de Waal studies primate social behavior – how they fight and reconcile, share and cooperate [online] [dostęp 2016-08-27] (ang.).
  13. ↑ Hendrik Spiering, De man die mens en aap dichter bij elkaar bracht, „NRC”, 16 marca 2024 [dostęp 2024-03-16] (niderl.).
  14. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 204–205.
  15. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 193–202.
  16. 1 2 Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 208.
  17. ↑ Frans B. M. de Waal. Apes know what others believe. „Science”. 354(6308), 07 Oct 2016. DOI: 10.1126/science.aai8851. (ang.).
  18. ↑ Gazzaniga 2011 ↓, s. 57–63,70,139,201–205, 266–270….
  19. 1 2 Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 203–204.
  20. ↑ Gazzaniga 2011 ↓, s. 118–119.
  21. ↑ Frans B.M. Waal i inni, Primates and Philosophers: How Morality Evolved ; ISBN 0691124477, 9780691124476, [w:] Opis bibliograficzny i recenzja książki [online], Princeton University Press, 2006 [dostęp 2016-08-27].
  22. ↑ Books, [w:] Strona internetowa www.emory.edu : LIVING LINKS [online], Emory University [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  23. ↑ Books by Frans De Waal (32 Results Books), [w:] www.amazon.com [online] [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  24. ↑ De Waal Frans;, [w:] Strona internetowa empik.com;wyszukiwarka [online] [dostęp 2020-01-03].
  25. 1 2 Search results De Waal, Frans[Full Author Name], [w:] PubMed [online], National Center for Biotechnology Information [dostęp 2016-08-30].
  26. 1 2 3 Articles, [w:] Living Links Center; Publications [online], Emory niversiry [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  27. ↑ Kendall Powell (fot. F. de Waal). Economy of the Mind. „PLoS Biol”. 1(3) (e77), December 22, 2003. Public Library of Science. DOI: 10.1371/journal.pbio.0000077. (ang.).
  28. ↑ B.M. de Waal. Peace Lessons from an Unlikely Source. „PLoS Biol”. 2(4) (e101), April 13, 2004. Public Library of Science. DOI: 10.1371/journal.pbio.0020101. (ang.).
  29. ↑ Robert Sapolsky, Lisa Share (fot. F. de Waal). A Pacific Culture among Wild Baboons: Its Emergence and Transmission. „PLoS Biology”. 2(4) (e106), April 27, 2004. Public Library of Science. DOI: 10.1371/image.pbio.v02.i04. (ang.).
  30. ↑ Rasmus Nielsen, Michele Cargill i wsp. (fot. F. de Waal. Human and Chimp: Can Our Genes Tell the Story of Our Divergence?. „PLoS Biol”. 3(6) (e202), May 3, 2005. Public Library of Science. DOI: 10.1371/journal.pbio.0030202. (ang.).
  31. ↑ Archive Honorary Doctorates, [w:] Strona internetowa Uniwersytetu w Utrechcie [online] [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  32. ↑ Behaviour [online], BrillOnline.com [dostęp 2016-08-30].
  33. ↑ Coco Masters, Scientists & Thinkers Frans de Waal, [w:] Time; The 2007 TIME 100 [online], Time Inc., 2007 [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  34. ↑ Frans B.M. de Waal, Jennifer J. Pokorny. Faces and Behinds: Chimpanzee Sex Perception. „Advanced Science Letters”. 1, s. 99–103, 2008. American Scientific Publishers. DOI: 10.1166/asl.2008.006. (ang.).
  35. ↑ The 2006 Ig Nobel Prize Winners (Anatomy Prize), [w:] Improbable Research; Winners of the Ig Nobel Prize [online], WordPress [dostęp 2016-08-30] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-26] (ang.).

Bibliografia

  • Tenzin Gjaco, Paul Ekman: Świadomość emocjonalna. Źródło wewnętrznej równowagi i zrozumienia (oryg. Emotional Awareness. Overcoming the Obstacles to Psychological Balance and Compassion). Daniel Goleman (wprowadzenie), Marta Borkowska (przekład). Gliwice: Helion, 2009-11-25. ISBN 83-246-2165-2.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.