Doradztwo rolnicze – stanowi zbiór zasad, form, metod i systemów organizacyjnych obejmujących doradców rolniczych, których działalność skierowana jest na kształtowanie innowacyjnych postaw rolników, podnoszenia ich kompetencji, wiedzy i umiejętności zawodowych. Pojęcie doradztwo rolnicze ma podwójne znaczenie – teoretyczne i praktyczne. W ujęciu teoretycznym to specjalizacja naukowa w ramach agronomii, która przygotowuje – poprzez wykłady, ćwiczenia i seminaria magisterskie – studentów do zawodu doradcy rolniczego. W sferze praktycznej jest to sposób działania i postępowania doradców w procesie wdrażania i upowszechniania postępu rolniczego w rolnictwie i na obszarach wiejskich.

Cele usług doradczych obejmują dostosowanie gospodarstwa do zasad wzajemnej zgodności, przestrzeganie dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska, stosowanie praktyk rolniczych korzystnych dla klimatu i środowiska[1].

Wśród ważnych celów usług doradczych w rolnictwie można wymienić:

  • wpieranie sposobów oceny efektywności gospodarowania w rolnictwie, możliwości zwiększenia konkurencyjności i postępu w gospodarstwach rolnych,
  • zaspakajanie potrzeb rolnika w zakresie gospodarowania ziemią, prowadzenia rachunkowości rolnej, przejścia (konwersji) na metody ekologiczne,
  • dostosowania do zmian klimatu i sposobów korzystania z odnawialnych źródeł energii,
  • przygotowanie do jakościowej reorientacji produkcji, stosowania praktyk produkcji zgodnych z zasadami utrzymania stanu krajobrazu, ochrony środowiska, standardów higieny i warunków bytowania zwierząt,
  • poszerzenia wiedzy rolników na temat sposobów uzyskania pomocy w ramach pojawiających się funduszy europejskich, głównie tych związanych z dopłatami bezpośrednimi i rozwojem obszarów wiejskich.

W ramach Wspólnoty Europejskiej powstał jednolity sposób udzielania porad w zakresie zarządzania gruntami oraz zarządzania gospodarstwem nazwany Systemem Doradztwa Rolniczego (ang. Farm Advisory System, FAS). System ma pomagać rolnikom lepiej zrozumieć i spełniać wymogi zawarte w unijnych przepisach dotyczących środowiska oraz dobrej kultury rolnej.

Historia

Kształtowanie doradztwa rolniczego

Początki doradztwa rolniczego należy łączyć z nurtem agronomii społecznej zapoczątkowanym w okresie międzywojennym.

W 1961 r. przy wyższych szkołach rolniczych powołano ośrodki rozwoju postępu technicznego w rolnictwie z zadaniem koordynowaniem prac naukowo-badawczych uczelni w kierunku ich użyteczności praktycznej[2].

W 1967 r. z uwagi na brak jasno sprecyzowanych kierunków rozwoju i ich roli w strukturze uczelni jako jednostek naukowo-badawczych, a także uprawnień w stosunku do katedr i zakładów, ośrodki przekształcono w zakłady upowszechniania postępu w rolnictwie. Zadaniem zakładów było prowadzenie badań i analiz zakończonych prac naukowych oraz popularyzacja osiągnięć nauki mającej znaczenie dla praktyki[3].

W 1975 r. rozpoczęto w akademiach rolniczych przekształcać zakłady upowszechniania postępu w rolnictwie w zakłady (katedry) doradztwa rolniczego, wraz z wprowadzeniem przedmiotu doradztwo rolnicze[4].

W rozporządzeniu Rady WE z 2003 r. przyjęto, że do 2007 r. państwa członkowskie ustanowią system doradztwa dla rolników w zakresie zarządzania gruntami i gospodarstwem, który określono jako „Systemem Doradztwa Rolniczego”[5][6]. Działalność doradcza obejmuje wymogi podstawowe w zakresie zarządzania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska. Wskazano, że rolnicy mogą uczestniczyć w systemie doradztwa rolniczego na zasadzie dobrowolności.

Ze względu na charakter świadczenia usług uznano, aby informacje uzyskane w trakcie wykonywania działalności doradczej powinny być traktowane jako poufne. System doradztwa powinien przyczyniać się do tego, aby rolnicy stawali się bardziej świadomi odnośnie do przepływów materiałowych i procesów przebiegających w gospodarstwie.

Poprzez system doradztwa rolniczego państwa członkowskie powinny skutecznie informować rolników o ich obowiązkach wynikających z zasady wzajemnej zgodności.

W rozporządzeniu wskazano, że należy ustanowić sprawne systemy kontroli przestrzegania zasad wzajemnej zgodności.

Definicja doradztwa rolniczego w ujęciu niektórych autorów

W literaturze przedmiotu nie znajdziemy jednolitej interpretacji pojęcia doradztwo rolnicze. Badacze tej problematyki skupiali swoją uwagę na funkcjach praktycznych i usytuowaniu podmiotów uczestniczących w procesie doradzania, w mniejszym zaś zakresie na teoretycznych rozważaniach miejsca doradztwa rolniczego w systemie nauki rolniczej, co obrazują poniższe przykłady.

Doradztwo rolnicze oznacza udzielanie przez pracowników służby rolnej, specjalnie do tego powołanych i upoważnionych, pomocy fachowej rolnikom-producentom w konkretnych sprawach zawodowych, związanych do racjonalnego prowadzenia gospodarstwa. Pomoc ta polega na przekazywaniu rolnikom odpowiednich informacji oraz instruktażu z zakresu przyrodniczych, technicznych i ekonomicznych zagadnień produkcji rolniczej, jak też przekonywaniu i nakłanianiu do racjonalnego działania w kierunku nieustannego ulepszania organizacji gospodarstw i technologii produkcji.

Czesław Maziarz[7]

Doradztwo rolnicze w szerokim słowa znaczeniu stanowi całokształt organizacji i metodyki upowszechniania wiedzy i postępu technicznego

Józef Kuźma[8]

Doradztwo rolnicze było – w ścisłym słowa znaczeniu – nakłanianiem rolnika (klienta) do pożądanego działania w sposób ciągły, trwały i zorganizowany przez wykrywanie i usuwanie z rolnikiem błędów w gospodarstwie

Marek Urban[9]

Doradztwo rolnicze to swoisty rodzaj edukacji rolniczej, polegającej na automotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu partnerskim rolnika z doradcą rolniczym, zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych rolnika znajdującego się, bądź mogącego się znaleźć, w określonej sytuacji problemowej oraz pozwalającym: przygotować rolnika do podejmowania skutecznych działań, zapobiegających niepowodzeniom w jego pracy we własnym gospodarstwie rolnym. Nastawić i wdrożyć rolnika do samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych.

Wenancjusz Kujawiński[10]

Przez doradztwo rolnicze rozumie się instytucje świadczące usługi dla rolnictwa i mieszkańców wsi, które mają na celu ukazania im istniejącej sytuacji, przygotowanie ich do rozpoznania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych i rodzinnych oraz podejmowania samodzielnych decyzji i skutecznych działań w tym zakresie.

Andrzej Wiatrak[11]

Doradztwo rolnicze traktowane jest jako dziedzina nauk andragogicznych, która posiada wyodrębniony przedmiot badań, własne podstawowe pojęcia, narzędzia badawcze, zaplecze, kadrę pracowników naukowych oraz wykorzystuje w praktyce metody badań naukowych. Przedmiotem zainteresowań doradztwa rolniczego, jako dyscypliny naukowej są funkcje zawodowe doradców rolniczych, typologia rolników będących partnerami doradcy w procesie doradczym oraz podstawowe składniki tego procesu, jak: cele, treści, formy, metody i środki

Krzysztof Firlej, Agnieszka Rydz[12]

Etapy rozwoju służby rolnej i doradczej

Doradztwo rolnicze opiera swój system między innymi na służbach rolnych i doradczych, których celem jest informowanie, wdrażanie, upowszechnianie, szkolenie i pomaganie rolnikom w przyswajaniu innowacji rolniczych. Po reaktywowaniu służby rolniczej w 1957 r. służba przechodziła zmiany organizacyjne i strukturalne, które pozwalają na wyodrębnienie kilka wyraźnych etapów rozwoju, w tym[13]:

  • 1957–1960 – instruktorzy rolni powiatowych związków kółek rolniczych, oddelegowani do gromad w celu udzielania porad fachowych rolnikom indywidualnym;
  • 1961–1967 – agronom gromadzki powiatowych związków kółek rolniczych skierowany do gromad z zadaniem odnoszenie poziomu kultury rolnej, zapewnienie realizację ustaw dotyczących produkcji rolniczej oraz wykonywanie statutowych zadań kółek rolniczych;
  • 1963–1967 – zootechnik gromadzki pracownik wydziału rolnictwa powiatowej rady narodowej skierowany do gromady w celu podjęcia prac nad doskonaleniem zwierząt gospodarskich, wdrażaniem racjonalnych systemów żywienia zwierząt gospodarskich oraz upowszechnianiem nowoczesnych metod konserwacji pasz;
  • 1968–1972 – gromadzka służba rolna obejmowała zespół specjalistów rolnictwa zatrudnionych w gromadzie. Podstawowym celem ich działalności było zapewnienie dalszego wzrostu produkcji rolniczej, racjonalne wykorzystania środków produkcji, realizowanie programu agrominimum oraz innych poczynań określonym planem rozwoju gromady;
  • 1973–1981 – gminna służba rolna składała się w głównej mierze z pracowników gromadzkiej służby rolnej, ale z nowymi priorytetami wynikającymi z polityki rolnej. Do zadań gminnej służby rolnej należało organizowanie rozwoju produkcji rolniczej, racjonalne wykorzystanie środków produkcji, prowadzenie intensywnej gospodarki na trwałych użytkach zielonych;
  • 1975–1990 – służba doradcza wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego powołana z zadaniem adaptowanie i wdrażanie do produkcji rolniczej wyników prac naukowo-badawczych i osiągnięć praktyki, upowszechnianie nowych technologii, metod i środków produkcji oraz rozwijanie specjalizacji w produkcji rolniczej, prowadzenie wzorcowego gospodarstwa rolnego oraz ośrodków szkoleniowych;
  • od 1991 – służba doradztwa specjalistycznego wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego prowadzi doradztwo rolnicze obejmujące działania w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych oraz wiejskiego gospodarstwa domowego.

Usługi doradcze

Regulacje prawne UE związane z usługami doradczymi

W rozporządzeniu Rady WE z 2005 r. ustanowiono zasady korzystania przez rolników z usług doradczych w ramach PROW, które mają na celu dostosowania, ulepszenia i ułatwienia zarządzania gospodarstwem rolnym[14][15].

Usługi doradcze obejmują:

  • obowiązkowe wymogi gospodarowania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska naturalnego (zasada wzajemnej zgodności),
  • normy dotyczące bezpieczeństwa pracy oparte na prawodawstwie wspólnotowym,
  • wsparcie na rzecz korzystania z usług doradczych ograniczone do wysokości określonej w przepisach.

W rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2013 r. ustanowiono, że wsparcie doradcze udziela się w zakresie:

  1. usług doradczych,
  2. usług w zakresie zarządzania gospodarstwem
  3. usług w zakresie zastępstw[16].

Usługi doradcze skierowane są na udzielanie pomocy rolnikom – właścicielom gospodarstw rolnych, młodym rolnikom i innym osobom gospodarującymi gruntami i MŚP na obszarach wiejskich. Korzystaniu z usług doradczych ma na celu poprawienia wyników gospodarczych i wyników w zakresie oddziaływania na środowisko. Usługi mają zwiększyć przyjazność gospodarstw dla klimatu i zwiększyć odporność na zmianę klimatu. Usługi doradcze dotyczą wspierania tworzenia usług z zakresu zarządzania gospodarstwem oraz usług z zakresu zastępstw i doradztwa w zakresie prowadzenia gospodarstwa.

System doradztwa rolniczego obejmuje przynajmniej:

  • obowiązki na poziomie gospodarstwa wynikające z podstawowych wymogów w zakresie zarządzania oraz norm utrzymania gruntów w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną środowiska (zasada wzajemnej zgodności),
  • praktyki rolnicze korzystne dla klimatu i środowiska oraz utrzymywanie użytków rolnych (zazielenienie),
  • działania na poziomie gospodarstwa przewidziane w programach rozwoju obszarów wiejskich, mające na celu modernizację gospodarstw, budowanie konkurencyjności, integrację sektorową, innowację oraz zorientowanie na rynek, a także promowanie przedsiębiorczości.

System doradztwa rolniczego może również obejmować w szczególności:

  • promowanie przekształcania gospodarstw i dywersyfikacji ich działalności gospodarczej;
  • zarządzanie ryzykiem i wprowadzanie odpowiednich działań prewencyjnych przeciwdziałających skutkom klęsk żywiołowych, katastrof oraz chorób zwierząt i roślin;
  • minimalne wymogi ustanowione w prawie krajowym,
  • informacje dotyczące łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej, różnorodności biologicznej i ochrony wód.

Państwa członkowskie zapewniają, aby doradcy pracujący w systemie doradztwa rolniczego byli odpowiednio wykwalifikowani i odbywali regularne szkolenia.

Beneficjenci usług doradczych w rolnictwie

Beneficjentami wsparcia są dostawcy usług doradczych w rolnictwie[17]. Pomoc finansowa w ramach działania PROW „Wsparcie korzystanie z usług doradczych” udziela się organowi lub podmiotowi wybranemu w celu świadczenia usług z zakresu zarządzania gospodarstwem, zastępstw i doradztwa rolniczego. Podmioty świadczące usługi doradcze muszą posiadać odpowiednio wykwalifikowany personel oraz doświadczenie w zakresie doradztwa. Doradca świadczący usługi musi być wpisany na listę doradców prowadzoną przez dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego.

Beneficjentami usług doradczych są doradcy rolniczy wywodzący się z wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego, izb rolniczych oraz akredytowanych podmiotów doradczych.

Wsparcie finansowe w ramach operacji 3-letnich określone zostały na poziomie 1500 euro[16].

Odbiorcy usług doradczych w rolnictwie

Odbiorcami usług doradczych w rolnictwie są[18]:

  • rolnicy, którzy nie ukończyli 40 lat życia,
  • rolnicy prowadzący gospodarstwo rolne do 5 ha,
  • rolnicy prowadzący gospodarstwo rolne powyżej 5 ha do 50 ha,
  • rolnicy prowadzący gospodarstwo rolne powyżej 50 ha.

Dokumentacja usług doradczych w rolnictwie

Doradca podejmujący usługę jest zobowiązany prowadzić następującą dokumentację pracy doradczej[19]:

  • informacja o gospodarstwie rolnym,
  • zakres programu doradczego,
  • karta usług doradczych,
  • oświadczenie o realizacji programu doradczego,
  • raport z realizacji programu doradczego.

Doradca rolniczy

Doradca rolniczy to specjalista rolnictwa przygotowany do zawodu w systemie kształcenia rolniczego do udzielania porad rolnikom indywidualnym.

Postępująca specjalizacja gospodarstw rolnych spowodowało wyłonienie z grupy doradców ogólnorolniczych, doradców specjalistycznych, w tym[20]:

  • doradca rolniczy,
  • doradca rolnośrodowiskowy,
  • doradca wiejskiego gospodarstwa domowego,
  • ekspert przyrodniczy.

W okresie międzywojennym i powojennym osobę pełniącą funkcję poradniczą nazywano instruktorami rolnymi[21]. W 1968 r. powołano powiatową służbę doradztwa specjalistycznego RRZD, co spowodowało pojawienie się nowej terminologii w odniesieniu do tego stanowiska pracy[22]. Przekształcenie instruktora rolnego w doradcę rolniczego nastąpiło w 1975 r. w wyniku powstania wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego w miejsce rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych[23][24]. Ugruntowanie tych tendencji nastąpiło wraz z powstaniem wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego[25].

Według system teleinformatycznego Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie na liście doradców prowadzonej przez dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego wpisanych jest 3232 doradców rolniczych i 2558 doradców rolnośrodowiskowych[26][27].

Standardy kwalifikacji Ministra Pracy i Polityki Społecznej

Doradcę rolniczego – zgodnie z krajowym standardem kwalifikacji zawodowych dla zawodu opracowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – określono następująco „doradca rolniczy świadczy usługi doradcze, szkoleniowe i informacyjne dla mieszkańców wsi, w tym rolników, współpracuje z instytucjami i organizacjami sfery rolnictwa w zakresie rozwiązywania problemów zawodowych i społecznych rolników, inspiruje i wspiera rozwój gospodarstw rolnych w warunkach gospodarki rynkowej, udziela pomocy w zakresie sporządzania dokumentów niezbędnych do uzyskania środków finansowych Unii Europejskiej lub z innych źródeł”[28].

Wymagania

Uprawnienia doradcy rolniczego uzyskuje osoba po spełnieniu warunków niezbędnych do wpisu na listę doradców rolniczych lub rolnośrodowiskowych. Wymagania związane z wpisem na listę zostały określone w ustawie z 2015 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków EFRROW[29].

Na listę doradców rolniczych lub rolnośrodowiskowych prowadzoną przez dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego może być wpisana osoba, która:

  • posiada wyższe wykształcenie rolnicze. Wykształcenie wyższe rolnicze to ukończone studia wyższe na kierunku: rolnictwo, zootechnika, technika rolnicza i leśna, ogrodnictwo lub ekonomika rolnictwa lub inny kierunek studiów wyższych lub studia podyplomowe obejmujące przedmioty z dziedziny nauk rolniczych w wymiarze co najmniej 60 punktów ECTS.
  • posiada co najmniej roczne doświadczenie w doradzaniu z zakresu rolnictwa lub złożyła wniosek o wpis na listę w okresie 36 miesięcy od dnia wydania dyplomu ukończenia studiów wyższych, w ramach których zaliczyła zajęcia z doradztwa rolniczego i komunikacji społecznej, za które uzyskała co najmniej 5 pkt ECTS.
  • nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe.
  • ukończyła „Szkolenie w zakresie doradzania prowadzonego przez doradców rolniczych” (w przypadku doradców rolnośrodowiskowych: „Szkolenie w zakresie doradztwa prowadzonego przez doradcę rolnośrodowiskowego”).
  • zdała egzamin na doradcę rolniczego z zakresu wiedzy objętej szkoleniem.
  • złożyła wniosek o wpis na listę doradców rolniczych (lub rolnośrodowiskowych).

Doradca rolniczy zobowiązany jest do uzupełnienia wykształcenia, co jest weryfikowane poprzez egzaminy uzupełniające[30].

Doradca rolnośrodowiskowy

Stanowisko doradcy rolnośrodowiskowego pojawiło się po przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w związku z realizowanymi w ramach WPR programami rolnośrodowiskowymi i ekologicznymi. Zgodnie z krajowym standardem kwalifikacji zawodowych dla zawodu opracowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej doradcy rolnośrodowiskowi wchodzą w skład grupy zawodowej – doradca rolniczy[28].

Według rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej z 2013 r. rolnicy uczestniczący w dwóch działaniach – działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne oraz rolnictwo ekologiczne, otrzymują wsparcie eksperckie, aby byli wyposażeni w wiedzę i informacje wymagane przy realizacji tych operacji[16].

Rola doradcy rolnośrodowiskowego polega na udzieleniu wsparcia rolnikowi w pozyskanie środków unijnych, przygotowywaniu planów działalności rolnośrodowiskowych, pomaganiu w prowadzeniu rejestrów działalności rolnośrodowiskowej czy udzielanie wsparcia przy prowadzeniu ksiąg rejestracji bydła i trzody chlewnej w gospodarstwie. Plan działalności rolnośrodowiskowej wykonuje rolnik przy udziale doradcy rolnośrodowiskowego, który zawiera informacje na temat beneficjenta, jego gospodarstwa oraz planu działań, jaki ma być wykonywany w gospodarstwie w okresie 5 lat uczestnictwa w programie rolnośrodowiskowym.

Komercyjne doradztwo rolnicze

W rozporządzeniu Rady WE z 2003 r. wskazano na potrzebę ustanowienie do 2007 r. system doradztwa dla rolników w zakresie zarządzania gruntami i gospodarstwem prowadzony przez jedną lub kilka wyznaczonych instytucji lub przez organizacje prywatne[6]. Dyrektywa obligowała państwa członkowskie do umożliwienia podmiotom prywatnych świadczenia usług doradczych.

W ustawie z 2007 r. przyjęto, że usługi doradcze świadczą:

  1. jednostki doradztwa rolniczego,
  2. izby rolnicze – w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2008 r. zostały zawarte szczegółowe warunki udzielania usług doradczych przez izby rolnicze[31],
  3. podmioty, które uzyskały akredytację ministra właściwego do spraw rozwoju wsi[32].

Udzielania akredytacji komercyjnym podmiotom doradczym

Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2008 r. o udzielenie akredytacji może ubiegać się osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która spełnia łącznie następujące warunki[33]:

  • co najmniej rok świadczy usługi doradcze rolnikom lub posiadaczom lasów;
  • zatrudnia osoby, które uzyskały uprawnienia do doradzania na podstawie przepisów w sprawie szkoleń dla podmiotów, których dotyczą działania objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, oraz doradzania odnośnie do sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania pomocy finansowej;
  • posiada warunki lokalowe i techniczne, umożliwiające wykonywanie działalności w zakresie świadczenia usług doradczych rolnikom lub posiadaczom lasów;
  • nie ma zaległości podatkowych z tytułu podatków stanowiących dochód budżetu państwa oraz zaległości w opłacaniu składek z tytułu ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego;
  • nie wykonuje działalności gospodarczej w zakresie produkcji lub obrotu maszynami, urządzeniami, materiałami lub środkami przeznaczonymi dla rolnictwa i leśnictwa;
  • zobowiąże się do składania ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi rocznego sprawozdania ze świadczonych usług doradczych rolnikom lub posiadaczom lasów.

Zakres usług doradczych świadczonych przez komercyjne podmioty doradcze

Usługi doradcze świadczone przez akredytowane podmioty doradcze obejmowały[34][35]:

  • ocenę gospodarstwa rolnego pod względem spełniania zasad wzajemnej zgodności i przestrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
  • opracowanie planu dostosowania gospodarstwa rolnego do wymogów wzajemnej zgodności,
  • sporządzania planów działalności oraz dokumentacji rolnośrodowiskowej potrzebnej do uzyskania pomocy finansowej w ramach programu rolnośrodowiskowego i ekologicznego.

Wsparcie finansowe w ramach operacji 3-letnich dla jednego gospodarstwa rolnego określone zostały na poziomie 1500 euro[16].

Liczba akredytowanych podmiotów doradczych

W 2012 r. zostało zarejestrowanych 157 akredytowanych podmiotów doradczych, które zatrudniały łącznie 308 osób z uprawnieniami[36].

Przypisy

  1. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Realizacja zadania PROW „Korzystanie z usług doradczych" w kolejnych perspektywach WPR, „Zagadnienie Doradztwa Rolniczego”, 2, 2020.
  2. ↑ Marek Urban, Ośrodki rozwoju postępu technicznego w rolnictwie przy WSR, „Nowe Rolnictwo”, 10, 1982.
  3. ↑ Czesław Michałowski, W sprawie zwiększenia roli uczelni w upowszechnianiu postępu rolniczego, „Życie Szkoły Wyższej”, 8, 1981.
  4. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Kierunki rozwoju teorii i badań nad doradztwem rolniczym, [w:] Metodyczne i dydaktyczne problemy doradztwa rolniczego, Bydgoszcz: Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy, 1986.
  5. ↑ CELEX: 32003R1782
  6. 1 2 Dz. Urz. UE L 270 z 21.10.2003
  7. ↑ Czesław Maziarz, Agronomia społeczna, [w:] Elementy metodyki doradztwa rolniczego, t. II, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.
  8. ↑ Józef Kuźma, Doradztwo rolnicze, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.
  9. ↑ Marek Urban, Wybrane zagadnienia poradnictwa rolniczego, Targoszyn: Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny, 1966.
  10. ↑ Wenancjusz Kujawiński, Metodyka doradztwa rolniczego, Poznań: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu, 2009.
  11. ↑ Andrzej Wiatrak, Ośrodki doradztwa rolniczego, [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, Warszawa: Fundacja Innowacja, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, 1998.
  12. ↑ Krzysztof Firlej, Agnieszka Rydz, System doradztwa rolniczego w Polsce oraz jego wykorzystanie w ramach działania 114 PROW 2007–2013, wyd. 5, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2012.
  13. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Sposoby kształtowania systemu doradztwa rolniczego w świetle prawodawstwa polskiego, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego”, 4, 2011.
  14. ↑ CELEX: 32005R1698
  15. ↑ Dz. Urz. UE L 277 z 21.11.2005
  16. 1 2 3 4 Dz. Urz. UE L 347 z 17.12.2013
  17. ↑ Działanie: M02 – Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem usługi z zakresu zastępstw [online], Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa [dostęp 2021-08-21] (pol.).
  18. ↑ Dz.U. z 2017 r. poz. 692
  19. ↑ Usługi doradcze w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020, Metodyka doradzania, Część ogólna, Centrum Doradztwa Rolniczego, Brwinów 2018 [dostęp 2021-08-21] (pol.).
  20. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Doradztwo i postęp w rolnictwie polskim, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 2003, ISBN 83-88115-77-4.
  21. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Doradztwo rolnicze, Część I, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 1991 (Rozwój służby rolnej i doradczej).
  22. ↑ Uchwała nr 15 Rady Ministrów z dnia 2 sierpnia 1968 r. w sprawie powołanie powiatowej służby doradztwa specjalistycznego.
  23. ↑ Uchwała nr 125 Rady Ministrów z dnia 10 lipca 1975 r. w sprawie utworzenia wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego (niepublikowana)
  24. ↑ Adam Harasim, Zmiany w systemie doradztwa rolniczego w Polsce, „Studia i Raporty IUNG-PIB,”, 62(16), 2020, s. 137-147, DOI: 10.26114/SIR.IUNG.2020.62.07 [dostęp 2022-05-13].
  25. ↑ Dz.U. z 2020 r. poz. 721
  26. ↑ Lista doradców rolniczych PROW 2014–2020. Centrum Doradztwa Rolniczego. [dostęp 2021-08-10].
  27. ↑ Lista doradców rolnośrodowiskowych PROW 2014–2020. Centrum Doradztwa Rolniczego. [dostęp 2021-08-01].
  28. 1 2 Dz.U. z 2022 r. poz. 690
  29. ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 2422
  30. ↑ Dz.U. z 2015 r. poz. 1821
  31. ↑ Dz.U. z 2008 r. nr 78, poz. 470.
  32. ↑ Dz.U. z 2007 r. nr 64, poz. 427
  33. ↑ Dz.U. z 2008 r. nr 89, poz. 546
  34. ↑ Antoni Mickiewicz, Bogdan Wawrzyniak, Funkcjonowanie akredytowanych podmiotów doradczych w rolnictwie, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego”, 1, 2013.
  35. ↑ Bogdan Wawrzyniak, Realizacja zadania PROW „Korzystanie z usług doradczych" w kolejnych perspektywach WPR, „Zagadnienie Doradztwa Rolniczego”, 2, 2020.
  36. ↑ Antoni Mickiewicz, Podmioty doradcze w rolnictwie – ich cele i uwarunkowania funkcjonowania, Szczecin data = 2016: Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny .
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.