Dialekty torlackie, narzecze torlackie (serb.-chorw. torlačko nar(j)ečje[1], srednjoštokavski dijalekti[2]) lub dialekt timocko-prizreński[3] (serb.-chorw. prizrensko-timočki dijalekt) – obszar gwar przejściowych między językiem serbskim (serbsko-chorwackim) a macedońskim[4], zaliczany do gwar serbsko-chorwackich (serbskich)[3]. Pod względem genetycznym należą one do grupy zachodnio-południowosłowiańskiej, przez co bywają zaliczane do dialektów sztokawskich, jako tzw. dialekty średniosztokawskie (w opozycji do nowosztokawskich i starosztokawskich)[2].
Gwary torlackie są używane w południowej Serbii (część Kosowa i Metochii, dorzecze Południowej Morawy i Timoku aż po Zaječar), w północnej Macedonii niemal po Tetowo, Skopje, Sztip i Kratowo, a także w północno-zachodniej Bułgarii, sięgając aż po Radomir, Breznik, Bełogradczik[3]. Płynnie przechodzą od południa w dialekt północnomacedoński, a od wschodu w dialekt zachodniobułgarski.
Deklinacja torlacka nie ma charakteru typowego dla języka literackiego. Gwary te cechują się szeregiem bałkanizmów, takich jak: utrata kategorii bezokolicznika, uproszczenie deklinacji, czas przyszły tworzony przy pomocy formy će (chce), intensywne stosowanie form enklitycznych zaimków osobowych. W słownictwie widoczne są wpływy tureckie i albańskie[1].
Cechy językowe
Pod względem wielu cech są to gwary typu bułgarsko-macedońskiego, o czym świadczy:
- akcent wydechowy, brak intonacji i iloczasu[3],
- redukcja i zanik samogłosek nieakcentowanych, co wynika z silnego akcentu[3],
- analityczna deklinacja (redukcja liczby przypadków)[3],
- rodzajnik postpozytywny[3],
- zastąpienie bezokolicznika konstrukcjami z da[3],
- analityczne stopniowanie przymiotników i przysłówków[3],
- podwójne dopełnienie zaimkowe[3].
Z drugiej strony pierwotne cechy fonetyczne i morfologiczne świadczą o tym, że genetycznie należy on do grupy zachodnie języków południowosłowiańskich. Cechami, które bezwzględnie odróżniają gwary torlackie od zarówno gwar macedońskich, jak i bułgarskich, są:
- zlanie się dawnych jerów *ъ, *ь w jedną głoskę[3], często będącą odrębnym fonemem,
- przejście psł. *ǫ w u[3] wobec typowego dla obszaru bułgarsko-macedońskiego przejścia w [ɤ], [ə] lub [a],
- zaimek pytający šta lub što[2],
- końcówka -ga, np. tóga, njéga[3] wobec nego,
- zaimek osobowy 1. os. l. poj. ja i w przypadku zależnym zaimek 3. os. l. poj. ga[2] wobec (j)as i go,
- końcówka -mo w 1. os. l. mn. czasowników, np. grebémo[3] wobec me.
- brak końcówki -t w 3 os. l. mn. czasu teraźniejszego[2],
- końcówka 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego -em[2],
Mimo tych charakterystycznych cech grupy zachodniej, nie dotarło tu większość pochodzących z okresu od XIII do XIV wieku innowacji sztokawskich, jak przejście *l̥ w u, np. dlăg czy w innych gwarach vl̥k, przejście wygłosowego -l w -o, np. znal, bel, a także odmiana typu dojdem zamiast sztokawskiej dođem[5]. Dotarły tutaj jednak innowacje sztokawskie rozwinięte do XIII wieku, takie jak *ǫ > u, przejście *ť, *ď > ć, đ, czy przejście nagłosowego čr- w cr- albo metateza vs- do sv-[6].
Podział
Obszar gwar torlackich można podzielić na trzy dialekty:
Do gwar torlackich zaliczana jest także gwara Karaszewców, zamieszkujących siedem wsi w rumuńskiej części Banatu[7].
Zobacz też
Przypisy
- 1 2 torlačko narječje. [w:] Hrvatska enciklopedija [on-line]. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. [dostęp 2021-08-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (chorw.).
- 1 2 3 4 5 6 Окука 2018 ↓, s. 248.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Sławski 1962 ↓, s. 115.
- ↑ Warchoł 1993 ↓, s. 191.
- ↑ Sławski 1962 ↓, s. 115-116.
- ↑ Окука 2018 ↓, s. 247.
- 1 2 Lisac 2003 ↓, s. 143.
Bibliografia
- Josip Lisac: Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti i govori štokavskog narječja i hrvatski govori torlačkog narječja. Zagreb: Golden Marketing – Tehnička Knjiga, 2003. ISBN 953-212-168-4. (chorw.).
- Милош Окука: Српски дијалекти. Nowy Sad: Prometej, 2018. ISBN 978-86-515-1368-1. (serb.).
- Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
- Stefan Warchoł: Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydz. Humanistyczny, 1993. ISBN 978-83-227-0585-8.