Czas zaprzeszły, Plusquamperfectum – czas stosowany dla podkreślenia uprzedniości czasowej danego zdarzenia, a w szczególności dla wskazania, że jakaś czynność wydarzyła się i zakończyła przed inną czynnością, która również miała miejsce w przeszłości.

Język polski

Konstrukcja spotykana w polszczyźnie, choć we współczesnym języku używana przede wszystkim do celów stylizacyjnych[1][2]. Tworzona jest przez dodanie do czasu przeszłego słowa „być” do postaci „-ł” danego czasownika. Np. „Obawiałem się tego tak dawno, w 1963 roku, jużem w to był wszedł i powypisywałem książki, które dzisiaj okazują się bardzo czytelne” (za Stanisławem Lemem) – najpierw jużem był wszedł, następnie powypisywałem[1].

Jednym z przykładów pozostałości czasu zaprzeszłego jest czasownik powinien był, a jego odmiana wygląda następująco[3]:

LiczbaOsobaCzasownik
liczba pojedyncza 1. (ja) powinienem był / powinnam była
2. (ty) powinieneś był / powinnaś była
3. (on, ona, ono) powinien był / powinna była / powinno było
liczba mnoga 1. (my) powinniśmy byli/ powinnyśmy były
2. (wy) powinniście byli / powinnyście były
3. (oni, one) powinni byli / powinny były

Przykłady z literatury

  • A Jeszcze nie przyszedł był Jezus do wsi, ále był ná miejscu, gdzie mu zászłá była Marthá. – Biblia, Ewangelia wg św. Jana (wyd. 1570) J 11,19[4]
  • Bodajżem cię, ty hultaju, nigdy nie była znała. – Pieśni Ludu Polskiego w Górnym Szląsku, Julius Roger[5]
  • Myślisz acani, że on dla choroby zmienił swoje obyczaje? Wyrachował, że powinnyście były powrócić i narzekał, że pewnie expens będzie wielki.– Polesie, J.I.Kraszewski[6]
  • Otóż Burgler, który przed laty znikł był z Ławrowa jak widać, w napadzie obłędu opilczego, przytrzymany był później przez żandarmerię i odstawiony do domu obłąkanych [...] – Głowy do pozłoty, Jan Lam[7]
  • To może duch banga... Bądź co bądź, nie był to Seldon, gdyż ten przed chwilą znikł był w kierunku wręcz przeciwnym. – Pies Baskerville’ów, Arthur Conan Doyle, tłum. Eugenia Żmijewska[8]

Język słowacki

Czas zaprzeszły (dávnominulý čas) występuje we współczesnym języku słowackim, lecz jest rzadko używany[9]. Tworzony jest za pomocą czasownika posiłkowego byť w czasie przeszłym oraz imiesłowu przeszłego zakończonego na -l:

LiczbaOsobaZdanie
liczba pojedyncza 1. (ja) ja som bol(-a/o) zavolal(-a/o)
2. (ty) ty si bol(-a/o) zavolal(-a/o)
3. (on, ona, ono) on(-a/o) bol(-a/o) zavolal(-a/o)
liczba mnoga 1. (my) my sme boli zavolali
2. (vy) vy ste boli zavolali
3. (oni, one) oni/one boli zavolali

Czas zaprzeszły czasownika byť zastępowany jest formami czasownikiem bývať:

LiczbaOsobaZdanie
liczba pojedyncza 1. (ja) ja som bol(-a/o) býval(-a/o)
2. (ty) ty si bol(-a/o) býval(-a/o)
3. (on, ona, ono) on(-a/o) bol(-a/o) býval(-a/o)
liczba mnoga 1. (my) my sme boli bývali
2. (vy) vy ste boli bývali
3. (oni, one) oni/one boli bývali

Język bułgarski

Czas zaprzeszły, zwany czasem przeszłym uprzednim (минало предварително време) tworzony jest za pomocą czasownika posiłkowego съм w czasie przeszłym niedokonanym i imiesłowu przymiotnikowego czynnego czasu przeszłego dokonanego (минало свършено деятелно причастие) od czasownika głównego. Jest to czas powszechnie używany zarówno w języku mówionym, jak i pisanym[10].

LiczbaOsobaZdanie
liczba pojedyncza 1. (аз) аз бях срещал(-а/о)
2. (ти) ти беше срещал(-а/о)
3. (той, тя, то) той (тя/то) беше срещал(-а/о)
liczba mnoga 1. (ние) ние бяхме срещали
2. (вие) вие бяхте срещали
3. (те) те бяха срещали

Język angielski

Czas zaprzeszły w języku angielskim (Past Perfect) jest czasem złożonym i składa się z czasownika posiłkowego have w czasie Past Simple oraz trzeciej formy czasownika głównego. Odmiana czasownika to do w czasie Past Perfect:


LiczbaOsobaCzasownik
liczba pojedyncza 1. (I) had done
2. (you)
3. (he, she, it)
liczba mnoga 1. (we)
2. (you)
3. (they)

W stronie biernej zaś dodaje się po had trzecią formę wyrazu be, czyli been, np.:

  It had been done by me.

W podobnej funkcji występuje też w języku angielskim czas Past Perfect Continuous, tworzony za pomocą czasownika posiłkowego have w czasie Past Simple, trzeciej formy czasownika be (tj. been) oraz gerundium czasownika głównego (z końcówką -ing), np.:

  I had been doing

Past Perfect Continuous różni się od Past Perfect wyrażanym aspektem czasownika.

Formę przeczącą tworzy się przez dodanie wyrazu not po wyrazie had[11].

Język niemiecki

Czas zaprzeszły w języku niemieckim (Plusquamperfekt) jest czasem złożonym i składa się z czasownika posiłkowego haben lub sein w czasie Imperfekt oraz imiesłowu czasu przeszłego (Partizip Perfekt) czasownika głównego[12]. Odmiana czasowników machen i gehen w czasie Plusquamperfekt:

LiczbaOsobaPrzykład 1Przykład 2
liczba pojedyncza 1. (ich) ich hatte gemacht ich war gegangen
2. (du) du hattest gemacht du warst gegangen
3. (er, sie, es) er/sie/es hatte gemacht er/sie/es war gegangen
liczba mnoga 1. (wir) wir hatten gemacht wir waren gegangen
2. (ihr) ihr hattet gemacht ihr wart gegangen
3. (sie, Sie) sie/Sie hatten gemacht sie/Sie waren gegangen

Formę przeczącą tworzy się przez dodanie nicht przed imiesłowem czasu przeszłego czasownika (Partizip Perfekt) – w powyższym przykładzie nicht gemacht /nicht gegangen

Język niderlandzki

Czas zaprzeszły w języku niderlandzkim składa się z czasownika posiłkowego hebben lub zijn w czasie imperfectum oraz trzeciej formy czasownika głównego. Odmiana czasowników maken i gaan w czasie zaprzeszłym[13]:

LiczbaOsobaPrzykład 1Przykład 2
liczba pojedyncza 1. ik had gemaakt ik was gegaan
2. jij had gemaakt jij was gegaan
3. hij had gemaakt hij was gegaan
liczba mnoga 1. wij hadden gemaakt wij waren gegaan
2. jullie hadden gemaakt jullie waren gegaan
3. zij hadden gemaakt zij waren gegaan

Język francuski

W języku francuskim czas zaprzeszły (plus-que-parfait) trybu oznajmującego (indicatif) składa się z czasownika posiłkowego avoir lub être w czasie imparfait oraz imiesłowu przeszłego (participe passé) czasownika głównego. Wybór czasownika posiłkowego zależy od czasownika, który jest odmieniany. Formy imiesłowu przy użyciu czasownika être zgadzają się z liczbą i rodzajem. Odmiana czasowników faire (robić) oraz aller (iść) w czasie zaprzeszłym trybu oznajmującego[14]:

  j'avais fait                               j'étais allé (allée)
  tu avais fait                              tu étais allé (allée)
  il avait fait                              il était allé (elle était allée)
  nous avions fait                           nous étions allés (allées)
  vous aviez fait                            vous étiez allés (allées)
  ils avaient fait                           ils étaient allés (elles étaient allées)

Oprócz tego istnieje również czas zaprzeszły trybu łączącego (subjonctif), składający się z czasownika posiłkowego avoir lub être w czasie imparfait trybu łączącego i imiesłowu przeszłego czasownika głównego, niemniej jednak jest to czas zanikający, obecnie używany praktycznie tylko i wyłącznie w literaturze. Odmiana czasowników faire oraz aller w czasie zaprzeszłym trybu łączącego:

  j'eusse fait                                je fusse allé (allée)
  tu eusses fait                              tu fusses allé (allée)
  il eût fait                                 il fût allé (elle fût allée)
  nous eussions fait                          nous fussions allés (allées)
  vous eussiez fait                           vous fussiez allés (allées)
  ils eussent fait                            ils fussent allés (elles fussent allées)

Język hiszpański

Czas zaprzeszły w języku hiszpańskim (nazywany preterito pluscuamperfecto) składa się z czasownika posiłkowego haber w czasie preterito imperfecto oraz imiesłowu biernego czasownika głównego[15].

Odmiana czasownika hacer („robić”) w czasie preterito pluscuamperfecto w trybie oznajmującym (w odmianie castellano):

yo había hecho
tu habías hecho
el, ella, ello había hecho
nosotros, nosotras habíamos hecho
vosotros, vosotras habíais hecho
ellos, ellas habían hecho

Odmiana czasownika hacer („robić”) w czasie preterito pluscuamperfecto w trybie łączącym (subjuntivo):

yo hubiera/hubiese hecho
tu hubieras/hubieses hecho
el, ella, ello hubiera/hubiese hecho
nosotros, nosotras hubiéramos/hubiésemos hecho
vosotros, vosotras hubierais/hubieseis hecho
ellos, ellas hubieran/hubiesen hecho

Dawniej istniał w podobnej funkcji również czas preterito anterior, tworzony za pomocą haber w czasie preterito indefinido i imiesłowu biernego czasownika głównego. Preterito pluscuamperfecto i preterito anterior różniły się wyrażanym aspektem czasownika.

Język fiński

Czas zaprzeszły w języku fińskim (plusquamperfekti) składa się z czasownika posiłkowego olla w czasie imperfekti oraz imiesłowu biernego czasownika głównego[16].

Odmiana czasownika tehdä w czasie zaprzeszłym:

minä olin tehnyt
sinä olit tehnyt
hän oli tehnyt
me olimme tehneet
te olitte tehneet
he olivat tehneet

W stronie biernej spotykany bardzo rzadko.

Język włoski

W języku włoskim występuje kilka czasów zaprzeszłych. Czas zaprzeszły trapassato prossimo używany jest w połączeniu z czasem przeszłym dokonanym passato prossimo, czasem przeszłym dokonanym odległym passato remoto oraz czasem przeszłym niedokonanym imperfetto[17]. Czas ten składa się z czasownika posiłkowego avere lub essere odmienianego w imperfetto oraz imiesłowu przymiotnikowego biernego participio passato. Wybór czasownika posiłkowego zależy od czasownika, który jest odmieniany. Formy imiesłowu przy użyciu czasownika essere zgadzają się z liczbą i rodzajem. Przykład:

 pagare (płacić)                        andare (iść)
 avevo pagato                           ero andato (andata)
 avevi pagato                           eri andato (andata)
 aveva pagato                           era andato (andata)
 avevamo pagato                         eravamo andati (andate)
 avavate pagato                         eravate andati (andate)
 avevano pagato                         erano andati (andate)

Czas ten, w momencie użycia go w konstrukcjach z trybem łączącym conguntivo, zmienia formy czasowników posiłkowych, które wtedy odmienane są w czasie conguntivo imperfetto. Przykład:

 pagare (płacić)                        andare (iść)
 avessi pagato                           fossi andato (andata)
 avessi pagato                           fossi andato (andata)
 avesse pagato                           fosse andato (andata)
 avessimo pagato                         fossimo andati (andate)
 aveste pagato                           foste andati (andate)
 avessero pagato                         fossero andati (andate)

Innym czasem zaprzeszłym jest bardzo rzadko używany (głównie w literaturze) czas trapassato remoto. Czas ten użyty może być tylko z czasem passato remoto w konkretnych konstrukcjach czasowych (np. quando (non) appena). Przykład:

 pagare (płacić)                       andare (iść)
 ebbi pagato                           fui andato (andata)
 avesti pagato                         fosti andato (andata)
 ebbe pagato                           fu andato (andata)
 avemmo pagato                         fummo andati (andate)
 aveste pagato                         foste andati (andate)
 ebbero pagato                         furono andati (andate)

Czasem czas trapassato prossimo może zostać użyty z czasem teraźniejszym. W takim zestawieniu podkreśla oddalenie czasowe czynności przeszłej od teraźniejszej.

Przypisy

  1. 1 2 Jan Miodek, Rozmyślajcie nad mową, s. 123–124.
  2. ↑ Sborník Vysoké školy pedagogické v Olomouci: Jazyk a literatura, t. 6, Státní pedagogické nakl., 1959, s. 187 (cz.).
  3. ↑ Język polski, t. 52–53, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1972, s. 183–185.
  4. ↑ Szesnastowieczne przekłady Ewangelii; Jn 11 przekład z 1570 [online], ewangelie.uw.edu.pl [dostęp 2022-10-31].
  5. ↑ Pieśni Ludu Polskiego w Górnym Szląsku [online], Wikiźródła, wolna biblioteka [dostęp 2023-05-28] (pol.).
  6. ↑ Na Polesiu [online], Wikiźródła, wolna biblioteka [dostęp 2023-05-28] (pol.).
  7. ↑ Głowy do pozłoty [online], Wikiźródła, wolna biblioteka [dostęp 2023-05-28] (pol.).
  8. ↑ Tajemnica Baskerville’ów [online], Wikiźródła, wolna biblioteka [dostęp 2023-05-28] (pol.).
  9. ↑ Maryla Papierz: Krótka gramatyka języka słowackiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1994, s. 60. ISBN 83-02-05301-5.
  10. ↑ Viara Maldjieva: Praktyczna gramatyka języka bułgarskiego dla Polaków. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2015, s. 55-56, 116-117. ISBN 978-83-231-3473-2.
  11. ↑ Michael Swan: Practical English Usage. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-442098-1.
  12. ↑ Stanisław Bęza: Nowe repetytorium z gramatyki języka niemieckiego. Warszawa: PWN. ISBN 978-83-7195-026-1.
  13. ↑ Gramatyka niderlandzka. Czas zaprzeszły. [dostęp 2010-05-23].
  14. ↑ French grammar. Glasgow: Collins, 2008. ISBN 978-0-00-719644-9. (ang.).
  15. ↑ Małgorzata Cybulska-Janczew, Jacek Perlin, Gramatyka języka hiszpańskiego z ćwiczeniami, wyd. 5, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1997, s. 126-127, 231, 245, ISBN 978-83-01-12379-6 [dostęp 2024-01-10] (pol.).
  16. ↑ Czesław Kudzinowski: Gramatyka jęz. fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1982.
  17. ↑ Italian Past Perfect Tense. [dostęp 2008-10-10]. (ang.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.