Ciołek matowy
Dorcus parallelipipedus
(Linneusz, 1758)
Ilustracja
Samiec
Ilustracja
Samica
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Rząd

chrząszcze

Podrząd

chrząszcze wielożerne

Rodzina

jelonkowate

Podrodzina

Lucaninae

Plemię

Lucanini

Rodzaj

Dorcus

Gatunek

ciołek matowy

Synonimy
  • Scarabaeus parallelipipedus Linnaeus, 1758
  • Dorcus truquiii Mulsant, 1855

Ciołek matowy[1], ciołek[2] (Dorcus parallelipipedus) – gatunek chrząszcza z rodziny jelonkowatych i podrodziny Lucaninae.

Gatunek ten opisany został w 1758 roku przez Karola Linneusza jako Scarabaeus parallelipipedus[3].

Opis

Chrząszcz o ciele długości od 18 do 32 mm[2], przeciętnie wypukłym, ubarwionym matowo czarno. Głowę ma szeroką[4], zaopatrzoną w mocno kolankowato zgięte czułki o zaopatrzonych w rowki szczytowe trzonkach[5] i czteroczłonowych, grzebykowatych buławkach. U samca głowa jest pozbawiona guzków, matowa, delikatnie i gęsto punktowana, mikrorzeźbiona, o silnych i łukowatych żuwaczkach z dużym, zaokrąglonym zębem pośrodku krawędzi wewnętrznych. U samicy głowa jest pozbawiona mikrorzeźby, silnie i gęsto punktowana, zaopatrzona w dwa ostre guzki pośrodku i mniejsze niż u samca, bardzo słabo zakrzywione żuwaczki z małym ząbkiem pośrodku krawędzi wewnętrznych. Przedplecze ma boki prawie proste, tylną krawędź obrzeżoną listewką, zaś powierzchnię u samca z mikrorzeźbą i delikatnym, gęstym punktowaniem, a u samicy bez mikrorzeźby i z silnym, gęstym punktowaniem. Na lekko połyskujących pokrywach silne i bardzo gęste punktowanie zlewa się w delikatne, podłużne zmarszczki. Boki pokryw są prawie równoległe, z dobrze rozwiniętymi ząbkami barkowymi. Przednia para odnóży ma golenie z dwoma zębami szczytowymi i szeregiem mniejszych ząbków na powierzchni zewnętrznej oraz zwieńczoną zębem listwą na powierzchni brzusznej. Wierzch smukłych goleni drugiej i trzeciej pary odnóży ma dwa lub trzy ząbki[4].

Biologia i występowanie

Larwa

Larwy rozwijają się w przegrzybiałym drewnie, preferując biało butwiejące. Zamieszkują pniaki, kłody, korzenie i przyziemnie części pni martwych i obumierających drzew liściastych, zwłaszcza dębów i buków, ale także lip, wierzb, jesionów, a niekiedy niektórych drzew owocowych i iglastych (sosen i modrzewi)[2][4][6]. W pełni wyrośnięte larwy mają błyszcząco żółtawą barwę i około 20 mm długości[2]. Cykl rozwojowy trwa 3–4 lata. Postacie dorosłe opuszczają poczwarki w sierpniu, ale pozostają w kolebkach poczwarkowych do następnego roku. Szczyt ich pojawu przypada na maj–czerwiec, ale mogą się pojawiać już w kwietniu. Dożywać mogą do sierpnia[2][6]. Owady dorosłe są ospałe w ciągu dnia, kryjąc się w szczelinach kory i pod kawałkami drewna. Wieczorami i nocą ożywiają się i latają[2][4]. Mogą żerować na soku wyciekającym z uszkodzonych drzew oraz na starych owocnikach żółciaka siarkowego[6].

Gatunek palearktyczny, znany z większej części Europy, Maroka, Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu[2][4][6]. W Polsce jest jedynym przedstawicielem rodzaju ciołek[4], występującym głównie na nizinach, rzadziej na pogórzach. W Europie Południowej dochodzi jednak do 1500 m n.p.m.[6]

Zagrożenie i ochrona

W Polsce jest gatunkiem nielicznym, lokalnym i coraz rzadszym wskutek wyrębu starych drzewostanów liściastych[4]. Zagraża mu zarówno gospodarka leśna, jak i usuwanie starych drzew, pni i leżących kłód na terenach kulturowych i alejach przydrożnych[1]. Na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce znalazł się w kategorii gatunków narażonych (VU)[7]. Od 2001 do 2014 roku był objęty w tym kraju ochroną gatunkową[8][9][10], ale od 2014 nie jest już chroniony[11][12].

Przypisy

  1. 1 2 Ciołek matowy. [w:] Drogi dla Natury [on-line]. Fundacja EkoRozwoju. [dostęp 2019-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-22)].
  2. 1 2 3 4 5 6 7 Jiří Zahradník: Przewodnik: Owady. Warszawa: Multico, 2000, s. 180.
  3. ↑ Dorcus parallelipipedus (Linnaeus, 1785). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2019-01-21].
  4. 1 2 3 4 5 6 7 Zdzisława Stebnicka: Klucze do oznaczania owadów Polski Część XIX Chrząszcze – Coleoptera z. 26-27 Jelonkowate – Lucanidae, Modzelatkowate – Trogidae. Warszawa, Wrocław: Polskie Towarzystwo Entomologiczne, PWN, 1983, s. 3–17.
  5. ↑ Brett C. Ratcliffe: Elateridae Leach, 1815. W: American Beetles, Volume II: Polyphaga: Scarabaeoidea through Curculionoidea. Ross H. Arnett Jr., Michael C. Thomas, Paul E. Skelley, J. Howard Frank (red.). CRC Press, Taylor & Francis Group, 2002, s. 6–8.
  6. 1 2 3 4 5 B. Burakowski, M. Mroczkowski, J. Stefańska: Chrząszcze – Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. 1983, seria: Katalog Fauny Polski t. XXIII z. 9.
  7. ↑ Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior: Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Suplement. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2002.
  8. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 130, poz. 1456).
  9. ↑ Dz.U. 2004 nr 220, poz. 2237 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. [dostęp 2019-01-21].
  10. ↑ Dz.U. 2011 nr 237, poz. 1419 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2019-01-21].
  11. ↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2019-01-21].
  12. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2019-01-21].
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.