Cesarz – książka Ryszarda Kapuścińskiego, wydana po raz pierwszy w 1978 roku nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Jej tematem jest dwór cesarski monarchy etiopskiego Hajle Syllasje I za czasów monarchii konstytucyjnej oraz po jej obaleniu. Przemysław Czapliński, a za nim Magdalena Horodecka, kwalifikowali utwór Kapuścińskiego jako „reportaż beletryzowany”^[1].

Kapuściński przedstawia relacje byłych członków dworskiej kamaryli, należących do cesarskiej świty. Pisarz rekonstruuje obraz systemu przedstawiany przez ludzi pałacu, stanowiących podmiot zbiorowy^[2]; w ich relacje okazjonalnie wkrada się coraz bardziej emocjonalny i apodyktyczny głos reportera, który przedstawia reżim Hajle Syllasje I jako demiurgiczny oraz nacechowany atmosferą wzajemnej nieufności; nadchodząca rewolucja z wolna zamienia cesarza w zwykłego śmiertelnika^[3].

Kapuściński pisał swój „beletryzowany reportaż” z perspektywy bloku wschodniego. Wizytę reportażysty w Etiopii poprzedzał bowiem zamach stanu z 1974 roku, kończący się obaleniem Hajle Syllasje I i zaprowadzeniem komunistycznej dyktatury pod wodzą Mengistu Hajle Marjama, co miało wpływ na sposób przedstawienia rządów cesarza^[4]. Cesarz początkowo spotkał się z entuzjastycznymi recenzjami, w których akcentowano „literacki kunszt, stylistyczną maestrię, urzekającą metaforykę i przenikliwość obserwacji autora na temat natury autorytarnego systemu władzy”^[5]. Ponieważ Kapuściński posługiwał się mową ezopową, w powszechnej opinii Polacy odczytywali utwór reportażysty jako alegorię rządów Edwarda Gierka^[6]; interpretację tę Kapuściński niekiedy potwierdzał, niekiedy zaś jej zaprzeczał^[7].

Pojawiały się również recenzje krytyczne, choć w Polsce zostały przedrukowane z opóźnieniem. Etiopista Harold G. Marcus stwierdził, że autor książki wykazał się „oczerniającą Etiopczyków rasistowską ignorancją”^[8]. Antropolog John Ryle zarzucał Kapuścińskiemu instrumentalne pomijanie niepasujących do tonu powieściowego informacji (przykładowo, cesarz przedstawiany jest jako analfabeta, choć w istocie był erudytą) oraz wykorzystanie wiedzy na temat jednego afrykańskiego kraju do szermowania wnioskami dotyczącymi Afryki jako całości^[9]. Marta Okuniewska odczytywała Cesarza jako „uniwersalną opowieść o władzy i sposobach jej działania, od narodzin aż do upadku”^[10], zwracając jednak uwagę, iż sposób prezentacji Etiopii przez Kapuścińskiego mógł być interpretowany jako „orientalizacja Innego”^[11]. Książę Ermias Sahle Syllasje, wnuk cesarza, z rozgoryczeniem twierdził: „Książka ta nie tylko zniszczyła reputację cesarza i naszej rodziny, ale zatruła także współczesną historię Etiopii dla kilku przyszłych pokoleń”^[12]. Bartosz Marzec wyrażał wątpliwości, czy książki Kapuścińskiego lepiej nie nazwać powieścią dokumentalną zamiast dziełem literatury faktu^[8].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Cesarz w serwisie kapuscinski.info