Powstanie czarnego prochu i użycie go na polu walki

Historia broni czarnoprochowej nieodzownie wiąże się z historia czarnego prochu. Wynalezienie i rozpowszechnienie jego wojskowych zastosowań przypada na okres panowania dynastii Song (960 – 1279 r. n.e.). Początkowo czarny proch, niezdolny jeszcze do wybuchu, a jedynie do intensywnego spalania, wykorzystywano w bombach zapalających, miotanych przez machiny oblężnicze i strzałach, do trzonów których przywiązywano ładunki prochowe. Ciągłe zagrożenie Chin atakami z zewnątrz przyczyniło się do dalszych prac nad czarnym prochem i jego wykorzystaniem. Uzyskanie właściwości wybuchowych pozwoliło na produkcję bomb eksplodujących oraz rażących przeciwnika wyrzucanymi w powietrze odłamkami.

Rysunek przedstawiający rycerza z petrynałem – prymitywnym pistoletem.

Jedną z bardziej pomysłowych konstrukcji była ognista lanca. Pierwotnie w formie bambusowej rury, przymocowywanej często do prawdziwej włóczni. Po zapaleniu przez kilka minut lanca „ziała ogniem” na odległość blisko dwóch metrów, zaś wyrzucane z niej dodatkowo drobne kawałki metalu raniły przeciwników nawet poza zasięgiem płomienia. Broń szczególnie dobrze sprawdzała się przy obronie umocnień, miała też ogromny skutek psychologiczny. Z czasem starano się zwiększyć ich zasięg i moc. Bambus nie był jednak wystarczająco trwały, aby wytrzymać rosnącą siłę ładunku. Zastępowano go więc metalowymi rurami, które z czasem rozrosły się do rozmiarów wykluczających transport i obsługę przez jednego człowieka. Tak zaczęły powstawać pierwsze armaty^[1].

W Europie pierwsze wzmianki użycia broni sięgają XIV w. kiedy to armaty i prymitywne karabiny miały być używane podczas oblężenia twierdz. Rusznica, petrynał i hakownica to pierwsze rodzaje broni palnej używanej jeszcze w średniowieczu. Proch i broń palna, wbrew nadziejom jej twórców, nie stanowiła przez długi czas przełomu w technice prowadzenia walki. Dopiero w XV wieku, po szeregu innowacji, artyleria była w stanie niszczyć umocnienia miast i zamków, a na polach bitew dopiero w XVII wieku zaczęła odgrywać większą rolę. Z uwagi bowiem na znikomą celność, krótki zasięg, długotrwałość ładowania i małą wytrzymałość luf broń palna bardzo długo miała podczas walki znaczenie raczej psychologiczne, niż rzeczywiście rozstrzygające^[2][3].

Wprowadzanie broni palnej na pola bitew był długim procesem. Początkowo dominującą rolę wciąż odgrywali łucznicy, kusznicy i kawaleria. W XV wieku w armiach europejskich zaczęto dokładniej przyglądać się proporcjom między jazdą, piechotą, a łucznikami. Do tych elementów dotarła artyleria i powoli wkraczała ręczna broń palna, choć nie miała ona jeszcze odpowiedniej szybkostrzelności – prawdziwe spustoszenie miała siać wiek później. To pozwoliło wydłużyć nieco karierę kawalerii. Ciężkozbrojni jeźdźcy korzystali z litej zbroi, co z kolei sprawiło, że przestali używać tarcz. Mimo tych zmian, piechota grała coraz większą rolę na polach bitew^[4].

Rekonstrukcja historyczna bitwy z udziałem ówczesnej broni palnej.

Maurycy Orański (stadhouder Niderlandów w latach 1584–1625) wprowadził na pola bitew brygady niderlandzkie. Jej podstawową jednostką taktyczną był batalion. Składał się on z 250 pikinierów oraz 240 muszkieterów. W natarciu dywizjony muszkieterów strzelały wyłącznie kontrmarszem, który stanowił sposób walki piechoty uzbrojonej w arkebuzy lub muszkiety. Ten sposób prowadzenia ostrzału polegał na tym, że po oddaniu salwy przez pierwszą linię, jej żołnierze cofali się na koniec oddziału w przerwach między szeregami, by załadować broń. Wówczas salwę oddawał drugi szereg, którego żołnierze ponownie maszerowali na koniec. Ustawienie żołnierzy w 10 szeregów umożliwiało prowadzenia ognia ciągłego. Zanim wystrzelił ostatni z szeregów, pierwszy już miał teoretycznie ponownie naładowaną broń. Doprowadziło to do głębokich przemian w sztuce wojennej, gdzie broń palna zaczęła odgrywać znaczącą rolę na polu walki. Reformy te kontynuował następnie król szwedzki Gustaw II Adolf, który odniósł znaczące sukcesy w konfliktach z Rzecząpospolitą, a później z Habsburgami w czasie wojny trzydziestoletniej^[5].

Na przełomie XVII-XVIII w. wraz z unowocześnieniem broni palnej i wprowadzeniem karabinów z bagnetami, utrzymywanie osobnych formacji muszkieterów i pikinierów straciło rację bytu. Zastąpiła ich uniwersalna piechota liniowa szkolona zarówno w strzelectwie, jak i w walce wręcz.

Większość egzemplarzy broni czarnoprochowej odprzodowej miała lufę gładką, ze względu na trudności techniczne wykonania gwintu, a także przede wszystkim kłopotliwe ładowanie broni gwintowanej od przodu, kiedy pocisk trzeba było przepchnąć przez całą lufę, uważając jednocześnie, aby go nie odkształcić. Istniały jednak egzemplarze gwintowane, przeznaczone szczególnie do polowania, dla strzelców wyborowych itp.

W późniejszej broni odtylcowej lufę najczęściej gwintowano, w ten sposób znacznie zwiększając jej celność. W broni ręcznej przeznaczonej do strzelania śrutem – niektórych strzelbach myśliwskich, garłaczach, a także w kartaczach, gwintu nigdy nie stosowano. Broń czarnoprochowa może być przeznaczona do strzelania zarówno kulami, pociskami niekulistymi (tylko gwintowana), jak i śrutem.

Pierwsze konstrukcje zamków broni

Zamek lontowy

Zamek lontowy w muszkiecie. Pociągnięcie spustu przybliżało tlący się lont na odkrytą panewkę wypełnioną prochem.

Wraz z rozwojem technologicznym w broni palnej zaczęto stosować tzw. zamki. Pierwszą taką konstrukcją był zamek lontowy, powstał w połowie XV wieku i używany był do początku XVII wieku. Był prosty w konstrukcji – naciśnięcie spustu przystawiało kurek z umiejscowionym w nim tlącym się lontem, do panewki wypełnionej prochem. Powodowało to zapalenie ładunku prochowego, a przez to oddanie strzału. Mimo swojej prostoty i niezawodności zamek lontowy miał jedną podstawową wadę, aby oddać strzał, w kurku musiał tkwić zapalony lont lub hubka. Było to niezwykle kłopotliwe w przypadku złych warunków pogodowych (deszcz, duża wilgotność powietrza)^[6].

Zamek skałkowy

Schemat działania zamka skałkowego. Uderzenie kurka z zamocowanym krzesiwem powodowało wytworzenie się iskier, które padając na panewkę zapalały proch.

Gładkolufowa strzelba czarnoprochowa z zamkiem kapiszonowym.

Zamek skałkowy jest to najpowszechniej stosowany rodzaj konstrukcji odpalania broni od XVII do I poł. XIX wieku. Zapalenie prochu na panewce następuje od iskier powstałych przy uderzeniu skałki (kawałka krzemienia) zamocowanej w szczękach kurka o krzesiwo (płytkę metalową) przymocowane z prawej strony broni. Po naciśnięciu spustu broni, kurek ze skałką opadał na krzesiwo. Iskry padały na panewkę z prochem zapalając go. Płomień z panewki poprzez otwór zapałowy z boku lufy dostawał się do komory powodując zapłon ładunku prochowego. Zamek skałkowy wynaleziony został ok. 1570 roku, a rozpowszechnił w drugiej połowie XVII w., wypierając wcześniej stosowane zamki lontowe i kołowe^[8].

Wynalezienie prochu bezdymnego i współczesność

W latach 80. XIX wieku francuski chemik Paula Vielle jako pierwszy opracował proch bezdymny; jego podstawowym składnikiem była nitroceluloza.

Nowy materiał miotający spalał się szybko, równomiernie i wytwarzał trzy razy więcej gazów niż jego poprzednik przy minimalnej ilości dymu. Ponieważ duże ciśnienie powodowało deformację ołowianego pocisku w gwincie lufy, zaczęto stosować w nim stalowe płaszcze. Okazało się, że mniejszy pocisk ma znacznie lepsze właściwości balistyczne (płaski tor lotu) niż duże ołowiane, a dzięki dużej prędkości zachowuje dostateczną siłę rażenia. Mniejszy pocisk to jednocześnie więcej amunicji, jaką pojedynczy żołnierz mógł włożyć do ładownicy. Pierwszym karabinem, w którym zastosowano małokalibrową amunicję 8 mm na proch bezdymny, był Lebel wzór 1886. Służył on Francuzom w koloniach, a także podczas I wojny światowej. Prędkość pocisku wystrzelonego z Mle (Modelle) 1886 wynosiła 710 m/s, podczas gdy np. w angielskim Marini-Henry, strzelającym nabojem na proch czarny, zaledwie 411 m/s.^[11][12]

Wynalezienie prochu bezdymnego definitywnie zakończyło kilkuset letnią historię broni czarnoprochowej na polu bitew. Współcześnie broń czarnoprochowa jest używana do kolekcjonowania, rzadko również do polowania, głównie w USA, gdzie prawo co do używania różnych rodzajów broni jest wyjątkowo liberalne, a także przez różnego rodzaju grupy odtwarzające dawne tradycje militarne, pasjonatów.

W Polsce broń czarnoprochowa jest niezwykle popularna ze względu na brak pozwoleń i wymagań dotyczących replik broni czarnoprochowej wyprodukowanej przed 1885 rokiem^[13]. Również wszelakie pociski, kapiszony są legalne i nie jest konieczna w tym wypadku żadna czynność prawna, jak rejestracja, uzyskanie zezwolenia itp., na mocy znowelizowanej w 2011 r. ustawy o broni i amunicji. Sprzedaż czarnego prochu jest możliwa za okazaniem Europejskiej Karty Broni Palnej. Jej wyrobienie jest procesem bardzo prostym w porównaniu do pozwoleń na broń współczesną. Czarny proch może być również dostępny na strzelnicy i mogą go używać osoby nieposiadające dodatkowych dokumentów^[14][13].