Pollia japonica, ilustracja z wydania z 1655 roku

Różne małże i ślimaki na drzeworycie w Bencao...

Bencao gangmu (chiń. upr. 本草纲目; chiń. trad. 本草綱目; pinyin Běncǎo Gāngmù; Wade-Giles Pen-ts’ao Kang-mu) – chińska farmakopea z czasów dynastii Ming, będąca ukoronowaniem rozwoju farmakopei chińskiej medycyny tradycyjnej.

Została skompilowana przez Li Shizhena, który zebrał przepisy z dawnych ksiąg, przepisy ludowe i tradycyjne, sprawdził je w toku własnych badań, a następnie opisał. Li prowadził swoje studia od 1552 roku. Do 1578 zapoznał się z 40 farmakopeami, 361 traktatami medycznymi (w tym 84 cytowanymi wcześniej i 277, które nie pojawiają się w dziełach innych autorów) i 591 innymi tekstami (historiami, encyklopediami itp.); z tych ostatnich 440 Li cytował jako pierwszy. Z łącznie 792 tekstów, cytowanych przez Li Shizhena, 36% miało charakter tekstów medycznych, a 76% nikt przed nim nie cytował. Co ważne, w swym dziele Li zawarł opisy nowych chorób (z południa Chin, oraz zawleczonych przez europejskich kupców) oraz nowych roślin, jakie się podówczas w Chinach pojawiły (np. kukurydzy)^[1].

Li Shizhen ukończył Bencao gangmu w 1587 roku, ale nie dożył ukazania się pierwszego wydania w 1596 roku. Dzieło natychmiast stało się bardzo popularne – tylko w 1602 ukazały się trzy wznowienia z 8, które wyszły w XVII w. Wydanie z 1655 zostało za czasów dynastii Qing włączone do biblioteki imperialnej. Pierwsze japońskie wydanie ukazało się w 1637 roku, nieco później zwrócili nań uwagę badacze europejscy; jednym z pierwszych, który zawarł obszerne wyjątki z Bencao.. w swym opisie Chin był jezuita Jean-Baptiste du Halde^[2].

Bencao gangmu zawiera ponad 10 tys. receptur, oraz opisy 1892 substancji leczniczych, w tym:

• 1173 pochodzenia roślinnego;
• 444 – zwierzęcego;
• 275 – mineralnego^[3].

Księga została wydana w 52 tomach, zawierających także ponad 1000 ilustracji^[3]. Li Shizhen uporządkował materiał dzieląc go na 16 sekcji, 60 kategorii i 1892 hasła; choć system ten nie był tak innowacyjny jak badania Li, usprawniał jednak podział wiedzy zgromadzonej od czasu dynastii Song, na której działach wzorowały się inne farmakopee^[4].

Księga zawierała szeroki przegląd zagadnień z rozróżnianiem (po zapachu, pięciu smakach) i przygotowaniem ziół i leków. Oprócz samych przepisów, księga zawierała też dokładne opisy, jak ocenić jakość gleby, w której rosły (miało to wpływ na jakość otrzymanego produktu), kiedy należy zbierać które zioła, w jakiej postaci są najbardziej efektywne – czy w postaci wywaru, proszku, pigułek itp.^[5] Dzieło wykorzystywało metafory zaczerpnięte z hierarchicznego chińskiego porządku społecznego do klasyfikacji specyfików. Leki należące do kategorii „władcy” były wyłącznie dobroczynne i nie wykazywały niepożądanych skutków ubocznych, bez względu na dawkę. Te, które były nieco toksyczne i wymagały dodatkowych specyfików, by zrównoważyć skutki uboczne, były klasyfikowane jako „słudzy” lub „oficerowie domowi”; leki, określane mianem „obcych oficerów” były najbardziej szkodliwe i wymagały starannej neutralizacji. Metafory odnoszące się do konfucjańskich relacji społecznych były używane dla opisu relacji i proporcji ziół w danym specyfiku. Przykładowo na jednego „władcę” miało przypadać dwóch „oficerów”, lub składnik pomocniczy miał „służyć” głównemu, tak jak posłuszne dziecko służy matce itp.^[6] Ten sposób klasyfikacji był krytykowany jako „nienaukowy” przez XIX-wiecznych badaczy europejskich, niemniej to właśnie dzieło było najczęściej przez nich konsultowaną chińską farmakopeą^[7].

Informacje zawarte w księdze nie miały charakteru wyłącznie medycznego. Przykładowo, opisując roślinę qinpi (identyfikacja wedle współczesnej klasyfikacji botanicznej jest niejasna), Li Shizhen zauważał, że zabija ona bezkręgowce, a liście mogą być wykorzystywane do prania ubrań, a inna toksyczna roślina tianxiong (z rodzaju Aconitum) zabija i kręgowce i bezkręgowce; oznaczało to, że mogą one być wykorzystywane jako pestycydy^[8].

W 1765 roku Zhao Xueming wydał suplement do Bencao gangmu, w którym zamieścił komentarze do opisów 161 substancji wspomnianych w księdze, oraz opisał 716 substancji, których w pierwotnym dziele nie było^[3].

Przypisy

Bibliografia

• Linda Barnes: Needles, herbs, gods, and ghosts: China, healing, and the West to 1848. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2005. ISBN 978-0-674-02397-0. (ang.).
• Benjamin Elman: On their own terms: science in China, 1550-1900. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2005. ISBN 0-674-01685-8. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Obszerny opis Bencao gangmu w serwisie „Chinaknowledge” (ang.)