Armata Zieleniewskiego z 1863 – polska 4-funtowa armata odprzodowa opracowana i wykonana wiosną 1863 dla oddziałów powstania styczniowego. Broń wykonano w C.K. Uprzywilejowanej Krajowej Fabryce Maszyn Rolniczych i Narzędzi Ludwika Zieleniewskiego w Krakowie. Broń została użyta bojowo, ale nie sprawdziła się. Przy pierwszym wystrzale w czasie II bitwy pod Igołomią doszło do rozerwania jednej z dwóch znajdujących się tam armat.

Historia

Armata ładowana od przodu

Na początku marca 1863 komisarz Rządu Narodowego zamówił w zakładach Ludwika Zieleniewskiego wykonanie dwóch armat. Miały być one przeznaczone dla korpusu gen. Mariana Langiewicza^[1]. Zanim jednak zakończono pracę nad armatami, oddział Langiewicza przestał istnieć, a sam Langiewicz został aresztowany przez Austriaków. Następnie w Krakowie zaczęły się tworzyć kolejne oddziały powstańcze, które po zorganizowaniu w Galicji miały wkroczyć do Kongresówki, by tam prowadzić walkę. W kwietniu 1863 w Krakowie organizowało się kilka oddziałów, w tym korpus Mazowiecki płk. Józefa Miniewskiego^[1]. Miniewski postanowił kupić i wykorzystać bojowo armaty wytwarzane w zakładach Zieleniewskiego. Były one w tym czasie na ukończeniu i nawet Miniewski oglądał je na tokarni^[1]. Za obydwie armaty ustalono cenę 5000 złotych reńskich, dając wcześniej 2000 zł zadatku. Tuż przed wyprawą okazało się jednak, że gen. Ludwik Mierosławski, który też w tym czasie organizował oddział, podkupił Zieleniewskiego i przejął wykonane już armaty dla własnego oddziału. Podobno Zieleniewski tłumaczył się później, że Mierosławski obydwie armaty zabrał „gwałtem”^[1]. W tej sytuacji Ludwik Zieleniewski zobowiązał się wykonać kolejne dwie armaty dla oddziału Miniewskiego, które miały być w takim samym kalibrze jak te poprzednie armaty. Okazało się jednak, że przed rozpoczęciem wyprawy Miniewskiego nie udało się ukończyć tych armat i niedorobione przekazano Miniewskiemu. Te dwie późniejsze armaty nie nadawały się do użytku, więc nie zdecydowano się ich wziąć na wyprawę^[1].

Konstrukcja armat

Niestety brak jest bliższych informacji o konstrukcji armat. Sporo źródeł wspomina o istnieniu tych dział, ale pojawiają się tam bardzo lakoniczne informacje. Krakowski dziennik „Czas” wspomina o dwóch armatach żelaznych, które brały udział w bitwie pod Igołomią^[2]. W podobny sposób wyraził się Teodor Żychliński w swoich wspomnieniach pisząc o dwóch armatach żelaznych^[3]. Nieco obszerniej na ten temat wypowiedział się płk Józef Miniewski. Te pierwsze dwie armaty opisał, że były to armaty kute, gwintowane^[1]. Najobszerniejszy opis można jednak znaleźć w pamiętniku Eustachego Petiona, bliskiego współpracownika Ludwika Mierosławskiego. Stwierdził on, że były to armaty kute, stalowe, 4-funtowe^[4].

Dostępne są tabele, które pokazują, jaki kaliber miały armaty dla różnego wagomiaru pocisków. W przypadku armat 4-funtowych dla kul okrągłych jest to lufa o średnicy 3,1–3,2 cala^[5], można więc przyjąć, że armaty te miały kaliber około 80 mm. Więcej informacji nie ma. Prawdopodobnie armaty te mogły przypominać wyglądem inne 4-funtowe odprzodowe armaty z tamtego okresu.

Dla porównania można stwierdzić, że w czasach napoleońskich lufa armaty 4-funtowej miała masę około 290 kg^[6]. Cała armata z lawetą miała masę około 990 kg^[6]. Działa posiadały kaliber 80 mm i wystrzeliwały pociski o masie około 2 kg^[6].

Zachowały się opisy dwóch kolejnych armat, których jednak już nie dokończono. W przypadku tych armat opisy wskazują, że konstrukcja była inna. Poprzednie dwie armaty określano jako armaty kute. W tych natomiast już używano określenia, że były to armaty lane 4-funtowe^[4]. We wspomnieniach Miniewskiego znajduje się najobszerniejszy opis. Miały to być armaty lane, gładkolufowe, ponieważ kutych Zieleniewski nie był w stanie zrobić w tak krótkim czasie^[1]. Tuż przed wyjściem do Kongresówki Miniewski otrzymał zamówione „armaty”, które określił następującymi słowami (pisownia oryginalna)^[1]:

Użycie bojowe

W kwietniu 1863 Ludwik Mierosławski organizował oddział dla siebie i liczył na zebranie kilku tysięcy powstańców. W rzeczywistości udało się zgromadzić zaledwie kilkuset ludzi. Dodatkowo w czasie organizacji ktoś zadenuncjował miejsce ukrycia broni. Stąd zapadła szybka decyzja wyruszenia do Kongresówki. W pośpiechu udało się zebrać zaledwie 153 ludzi pod dowództwem kpt. Stefana Malczewskiego^[7]. Niedługo po przekroczeniu granicy na Polaków uderzyły silne kolumny rosyjskiego wojska i 4 maja 1863 doszło do bitwy pod Igołomią. Polacy zaczęli się cofać w kierunku granicy austriackiej. W ostatniej fazie bitwy, tuż nad granicą postanowiono jeszcze raz stawić opór. Kpt. Wacław Fanti (były podoficer artylerii rosyjskiej) ustawił na pozycji dwie armaty, nad którymi miał komendę. Następnie wycelował armaty i doszło do tragedii. W czasie pierwszego wystrzału rozerwało armatę^[7][3].

Podczas tego wybuchu zabiło jednego powstańca obsługującego armatę^[7]. Żychliński natomiast podaje, że podczas rozerwania działa zginął jeden artylerzysta, a dwóch zostało rannych^[3]. Wspomina też, że z drugiej armaty już nie strzelano, bo zabrakło ładunków, które jeszcze były złożone na wozach^[3]. Przyczyną rozsadzenia armaty miało być źle nabite działo, które ładowano w pośpiechu^[3]. Obydwie armaty przeciągnięto na stronę austriacką i tam Austriacy je zarekwirowali^[2][3][7].

Przypisy