Architektura modernistyczna w Łodzi – architektura realizowana w Łodzi od lat dwudziestych XX wieku (choć wcześniejsze realizacje posiadały pewne cechy modernistyczne). Nie ma zgody co do tego, czy jest to okres zamknięty, czy trwa nadal[1]. Część z budynków z tego okresu została uznana za zabytki.

Okres przed II wojną światową

Budynek dawnego Niemieckiego Gimnazjum Reformowanego

Okres do roku 1917

W początkowym okresie pojęcie „modernizm” było używane na określenie architektury secesyjnej; pierwszy raz w odniesieniu do łódzkiego budynku terminu „modernizm” użyto w 1899 r. do określenia secesyjnej fasady budynku zlokalizowanego przy ul. Piotrkowskiej 143[2].

W okresie do roku 1917 budynki powstające w Łodzi miały co najwyżej cechy modernistyczne w dzisiejszym rozumieniu, o czym świadczyły np. „nowoczesna konstrukcja, jasne, wyraziste podziały elewacji, oszczędnie stosowany detal”[3]. Przeważającym stylem tych budynków nie był jednak modernizm. Przykładem budynków powstałych do 1917 r., których styl posiadał jedynie pewne cechy modernistyczne, są:

Lata 1918–1925

W latach 1918–1925 w architekturze zarówno łódzkiej, jak i ogólnopolskiej, nastąpił powrót do form tradycyjnych – stylu dworkowego czy klasycznego; sprzyjało to stosowaniu tradycyjnych metod budowlanych, co spowodowało odejście od rozwiązań modernistycznych (np. zaprzestano wykorzystywania żelbetu)[4].

Lata 1925–1928/1929

Budynek Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego

Okres ten nazywany jest „nurtem dekoracyjnym” z uwagi na pojawiające się wówczas w architekturze motywy bliskie kubizmowi i ekspresjonizmowi[5]. Przykładem budynku ze wspominanego okresu jest budynek centrali telefonicznej PAST (al. Kościuszki 12) pokryty diamentowymi boniami i udekorowany latarniami oraz okuciami prezentującymi romboidalne motywy.

Innym budynkiem użyteczności publicznej, wybudowanym w tym okresie, jest gmach Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego (arch. Józef Kaban). Jest to reprezentacyjny gmach „o okazałej formie z rozległą fasadą zdobioną lizenami i pilastrami”[6]. Z użytych dekoracji wskazać należy na palmetowe kapitale oraz relief w fasadzie z motywem Temidy. Akcenty dekoracyjne widoczne są też np. na balustradach klatek schodowych[7].

Z kolei za przykłady budynków mieszkalnych z tego okresu służyć mogą:

  • kamienica u zbiegu ulic Jaracza 71 i Uniwersyteckiej 18, dawn. sąd grodzki (arch. R. Sunderland); charakterystyczny jest jej narożnik, ukształtowany za pomocą uskokowo cofanych, rytmicznych elewacji[8]
  • kamienica przy ul. 6 Sierpnia 4, na elewacji której zastosowano liczne motywy (zwierzęce, geometryczne, roślinne)[9].

Lata 1928/1929–1933

Cechą omawianego okresu jest zerwanie z formami historyzującymi i dekoracyjn

Kamienica przy rogu ulic Wierzbowej i Narutowicza

ymi poprzez dążenie do rozwiązań prostych i funkcjonalnych[10].

W tym okresie powstały m.in. zespoły mieszkaniowe:

Z innych realizacji wskazać można na kamienicę zlokalizowaną na rogu ulic Wierzbowej i Narutowicza (arch. St. Filasiewicz), która odznacza się „zmodernizowanym klasycyzmem (...) [bez] klasycznych elementów architektonicznych. Detale, jak choćby diamentowe bonie (...) wskazują na związek z nurtem polskiej art déco”[13]. W literaturze wskazuje się, że „znakomita architektura obiektu, zastosowanie solidnych materiałów, świetne wykonawstwo, jak i duża powierzchnia mieszkań – często o luksusowym charakterze – pozwalają zaliczyć ten obiekt do najznakomitszych w międzywojennej architekturze Łodzi”[14].

Spośród budynków użyteczności publicznej wzniesionych w tym okresie można wskazać na:

Budynek YMCA Łódź

Lata 1933/1934–1939

Ogólna charakterystyka

We wskazanym okresie doszło do wykształcenia się „trzeciej fazy modernizmu”, charakteryzującej się częściowym powrotem do form klasycznych (konserwatywnych) przy jednoczesnym (powierzchownym) czerpaniu z funkcjonalizmu, co – jak pisze Andrzej K. Olszewski – następowało „przy zatraceniu jego [funkcjonalizmu] oblicza ideowego, surowości formy i faktury”[18]. Kierunki w architekturze owego okresu są określane jako modernizm „umiarkowany”, „skomercjalizowany” czy „nowy monumentalizm” (z uwagi na dążenie do stosowania form poważnych, odwołujących się do tradycji klasycznej)[18].

Na szczególną uwagę zasługuje „skomercjalizowanie” modernizmu, będące wynikiem poprawy sytuacji gospodarczej; w konsekwencji po 1933 r. na rynku budowlanym zaczynają dominować inwestorzy indywidualni, wobec czego – zamiast kolonii mieszkaniowych – przy śródmiejskich ulicach powstają modernistyczne budynki przeznaczone dla zamożniejszych grup społecznych[19]. Wynikiem tej sytuacji było wyraźniejsze zaznaczenie obecności nowoczesnej architektury w centrum Łodzi[20].

Na dominację przedsięwzięć ukierunkowanych na osiągnięcie zysku wpłynęło także to, że „od 1932 roku Bank Gospodarstwa Krajowego, główne narzędzie finansowania realizacji mieszkaniowych [...] nie udzielił kredytom władzom Łodzi, a w 1934 roku przyznano ostatnią pożyczkę spółdzielniom mieszkaniowym. Od tego czasu natomiast szybko rosła liczba kredytów udzielanych inwestorom prywatnym”[21].

Uważa się, że ówcześnie projektowane budynku wpisywały się w układ urbanistyczny miasta z uwagi na – jak pisze A. Owczarek – „honorowanie pierzei ulicy, podkreślanie formalne narożników, akcentowanie przejść pomiędzy przestrzeniami publiczną i prywatną”[21].

W latach 1934–1939 wzniesiono lub rozpoczęto w Łodzi budowę ponad 100 kamienic[21].

Styl 1937 roku

Korzystne warunki dla rozwoju budownictwa prywatnego, jak i zamożna klientela, dysponująca środkami pozwalającymi na wynajęcie dużych mieszkań, spowodowały boom inwestycyjny, którego szczyt miał miejsce w 1937 roku – stąd pojęcie „stylu 1937 roku”[uwaga 1][21][22].

Kamienica przy pl. Komuny Paryskiej 1

Ówczesne „luksusowe” budynki mieszkalne można (w uproszczeniu) scharakteryzować następująco[23]:

  • zwarta forma
  • klasyczne zasady proporcji
  • stosowanie materiałów o wyższej jakości (np. stosując okładziny kamienne i ceramiczne)
  • często: stosowanie zaokrąglonych elementów (półkoliste balkony, zaokrąglone loggie, wykusze) – architektura typu streamline[24]
  • minimalizacja lub redukcja oficyn
  • przeznaczenie większej powierzchni na zieleń
  • rezygnacja z układów amfiladowych na rzecz lokali „rozkładowych”
  • większa powierzchnia mieszkań (od 120 do 200 m²)
  • często: odrębne wejście służbowe, odrębna (gospodarcza) klatka schodowa, służbówki
  • często: windy.

Przykłady realizacji tego rodzaju są następujące:

Kamienica czynszowa Mojżesza Szmula Bronowskiego na rogu ul. Kilińskiego i ul. Tuwima

Styl okrętowy

We wskazanym okresie niektóre ze wnoszonych budynków odznaczały się stylem typu streamline (zwany także stylem okrętowym). Z łódzkich realizacji w tym stylu można wskazać na następujące budynki:

Inne realizacje

Budynek Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi

Spośród innych realizacji ze wskazanego okresu można wskazać na:

Okres po II wojnie światowej

Dawny Biurowiec Centrali Tekstylnej

Lata 1945–1949

W latach 1945–1949 następowała kontynuacja modernizmu przedwojennego[34][35].

Przykłady realizacji z omawianego okresu są następujące:

Lata 1949–1956

W latach 1949–1956 obowiązującym stylem był socrealizm (z wyjątkiem dotyczącym architektury przemysłowej)[34][35].

Osiedle Staromiejskie, osiedle Bałuty I, osiedle Bałuty IV (zespół kierowany przez arch. R. Karłowicza)[40].

Wyjątkiem jest dworzec tramwajów podmiejskich przy ulicy Północnej, który – pomimo iż został wzniesiony w 1953 r. – reprezentuje styl nawiązujący do modernizmu przedwojennego, a nie do socrealizmu[41].

Lata 1956–1960

Wskutek odwilży gomułkowskiej odstąpiono od doktryny socrealistycznej i lata 1956–1960 uznać można za „powrót do idei modernizmu i związane z nim działania mające na celu stworzenie wizerunku miasta nowoczesnego [...] w dwóch obszarach inwestycji: obiektach użyteczności publicznej oraz osiedlach mieszkaniowych”[42].

Bloki mieszkaniowe na osiedlu Doły.

W tym okresie powstały między innymi:

  • osiedle Nowe Rokicie (arch. J. Bednarzak, J. Jakubczak) – „zespół zabudowy o rozluźnionym układzie, z kameralnymi, czteropiętrowymi blokami swobodnie rozmieszczonymi wśród zieleni” w układzie grzebieniowym[uwaga 2][43]
  • osiedle Żubardź Południowy (arch. R. Furmanek, J. Pietrzyński)[44]
  • osiedle Koziny Zachodnie (arch. Z. Łuszczyński, Sz. Walter)[45]
  • osiedle Doły, wówczas im. Włady Bytomskiej (arch. K. Krygier, S. Krygier, R. Furmanek), przy projektowaniu którego „sięgano do przedwojennych wzorców modernistycznych”[45].
Wejście do Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego.

W zakresie inwestycji mieszkaniowych na przełomie lat 50. i 60. architektura mieszkaniowa była „dość zróżnicowana”, w przeciwieństwie do późniejszej – opartej na prefabrykacji (monotonnej i powtarzalnej)[44].

Z budynków użyteczności publicznej w omawianym okresie powstały między innymi:

Od roku 1961

Budynek dawn. Łódzkiej Drukarni Działowej, obecnie akademik Base Camp.

Przykładami budynków wzniesionych po 1960 r. są:

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Warto zauważyć, że pojęcie „stylu 1937 roku” jest używane także w odniesieniu do architektury spoza Łodzi – zob. opracowanie dot. Warszawy: Życie i twórczość architektów Jerzego Gelbarda i Romana Sigalina. Część 2. Raz w miesiącu zwykle o architekturze. [dostęp 2021-01-06].
  2. ↑ Układ grzebieniowy zakłada lokowanie budynków prostopadle do ulicy. Zob. Beata Komar: Współczesna jakość spółdzielczej przestrzeni osiedlowej w świetle zasad rozwoju zrównoważonego na wybranych przykładach. 2014, s. 32.; Magdalena Fuhrmann. Koncepcja osiedla rekreacyjnego? Przykład osiedla Lykke w Warszawie. „Studia Miejskie”. 25(2017). s. 152.

Przypisy

  1. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 199.
  2. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 15.
  3. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 19.
  4. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 44.
  5. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 47–48.
  6. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 57.
  7. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 58.
  8. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 53.
  9. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 56.
  10. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 62.
  11. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 68–70.
  12. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 72–73.
  13. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 74.
  14. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 75.
  15. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 76.
  16. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 78.
  17. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 79.
  18. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 88.
  19. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 88–89.
  20. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 89.
  21. 1 2 3 4 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 90.
  22. ↑ Monik@, baedeker łódzki: Paweł Lewy i… „styl 1937 roku” w Łodzi. [online], baedeker łódzki, 21 czerwca 2016 [dostęp 2021-01-06].
  23. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 91.
  24. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 99.
  25. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 92.
  26. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 95.
  27. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 97–99.
  28. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 101.
  29. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 103.
  30. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 107.
  31. ↑ Wereszczyńska ↓, s. 44.
  32. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 111–112.
  33. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 112–120.
  34. 1 2 Maciej Czarnecki, Formy ekspresyjne jako przykład twórczych dążeń w architekturze powojennego modernizmu w Polsce, [w:] Maria Jolanta Sołtysik, Robert Hirsch (red.), Architektura XX wieku i jej waloryzacja w Gdyni i Europie, Gdynia 2017, s. 209.
  35. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 128.
  36. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 130–131.
  37. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 131.
  38. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 139.
  39. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 139–140.
  40. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 142.
  41. ↑ Łódzka Okręgowa Izba Architektów ma nową siedzibę – Sztuka architektury [online], sztuka-architektury.pl [dostęp 2021-01-16].
  42. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 144.
  43. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 145.
  44. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 146.
  45. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 147.
  46. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 151.
  47. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 152.
  48. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 163.
  49. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 166.
  50. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 169.
  51. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 171.
  52. 1 2 Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 177.
  53. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 179–180.
  54. ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 183–184.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.