Andriej Płatonow

Андрей Платонович Климентов

Andriej Płatonow, A. Firsow, F. Czełowiekow, A. Wagułow

Andriej Płatonow w roku 1938
Imię i nazwisko	Andriej Płatonowicz Klimientow
Data i miejsce urodzenia	1 września 1899 Woroneż
Data i miejsce śmierci	5 stycznia 1951 Moskwa
Narodowość	rosyjska
Język	rosyjski
Dziedzina sztuki	liryka, proza, dramat, scenariusz, publicystyka
Ważne dzieła
Wykop Czewengur Dżan
Odznaczenia
Strona internetowa

Andriej Płatonow (ros. Андрей Платонов, właśc. Andriej Płatonowicz Klimientow, ros. Андрей Платонович Климентов; ur. 20 sierpnia^?/1 września 1899 w Woroneżu, zm. 5 stycznia 1951 w Moskwie) – rosyjski prozaik-satyryk, eseista i dramaturg.

Płatonow był twórcą nieustannie zmagającym się z cenzurą (jego rękopisy były wielokrotnie konfiskowane), stąd jego twórczość jest niespójna, a pisarz wielokrotnie zdaje się przeczyć sam sobie. Jest autorem pełnych sarkazmu i absurdu, demaskatorskich utworów, obnażających bezmyślność, doktrynalne zaślepienie oraz zbrodnie systemu komunistycznego (Wykop, Czewengur). Twórca serii opowiadań tematycznie związanych z II wojną światową i ukazujących okrucieństwo niemieckiej okupacji. Zawsze głównym tematem Płatonowa był człowiek zmagający się z przeciwnościami i własną słabością. Jego utwory często rozgrywają się na wsi i w małych miasteczkach, choć jest również autorem opowieści (jak Dżan) mających za tło pustkowia islamskiego Zakaukazia.

Życie i twórczość

Urodził się w biednej rodzinie ślusarza w robotniczej dzielnicy Woroneża. Miał dziesięcioro rodzeństwa, już w wieku lat 11 musiał podjąć się pracy zarobkowej. W chwili wybuchu rewolucji październikowej pracował jako robotnik w zakładach remontowych taboru kolejowego. W 1918 rozpoczął naukę w technikum kolejowym, a jednocześnie, z ramienia Głównego Komitetu Rewolucyjnego Kolei Południowo-Wschodniej, pracę w czasopiśmie "Żeleznyj put", gdzie ukazywały się jego pierwsze wiersze i szkice. W czasie wojny domowej został wysłany przez władze bolszewickie do Nowochopiorska, by zmobilizować ludność do walki z oddziałami Denikina. Płatonow rozpoczął współpracę z gazetami "Woronieżskaja biednota" i "Woronieżskaja kommuna". W 1924 związał się z Marią Kaszyncewą, z zawodu nauczycielką, jednak ślub z powodów ideologicznych odwlekali aż do czasu II wojny światowej, kiedy Płatonow miał ruszyć na front.

Po ukończeniu technikum oddał się pisarstwu i pracy hydrotechnika. Sprawy zawodowe doprowadziły do przeprowadzki w 1926 do Moskwy, gdzie został członkiem Komitetu Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Rolnych i Leśnych. Okres ten zaowocował w jego twórczości opowiadaniami "Markun", "Szatan Myśli", "Trakt w eterze" i artykułami "Wielki robotnik" oraz "O ulepszeniu klimatu", które łączyły fascynację osiągnięciami techniki i fantastyczne plany przyszłych osiągnięć ludzkiej pomysłowości, jak przemiana klimatu, zatrzymanie obrotów kuli ziemskiej i przesiedlenia ludzkości na Antarktydę. Zaobserwować można w tych szkicach wyraźny wpływ systemu rosyjskiego filozofa Nikołaja Fiodorowa. W drugiej połowie lat 20. związany był z grupą literacką Przełom^[1].

W Moskwie pozostał jedynie kilka miesięcy i został przeniesiony służbowo do Tambowa na stanowisko "gubernialnego melioratora". Spędził tam dwa lata w małomiasteczkowej atmosferze zawistnych biurokratów. Owocem doświadczeń tych lat jest "Miasto Gradow" – cierpka satyra na klasę bolszewickich urzędników. W tym czasie przygotowywał też tomik "Epifańskie śluzy", wydany ostatecznie w 1927. Postanowił rzucić pracę w Tambowie. Wkrótce ukazały się dwa teksty literackie, które przesądziły o losach pisarza: "Powątpiewający Makar", ogłoszony w 1929 w miesięczniku "Oktiabr", i "Na korzyść. Kronika biedniaków", wydana w 1931 opowieść-reportaż dotycząca kolektywizacji wsi w guberni woroneskiej. Dwuznaczną wymowę tych tekstów skrytykował Stalin, wkrótce krytycy literaccy zaczęli obrzucać Płatonowa oskarżeniami utrzymanymi w stylu donosów stalinowskiej epoki. Leopold Awerbach, redaktor czasopisma "Na litieraturnom postu" pisał, że literatura Płatonowa daje wyraz nihilistycznej swawoli i anarcho-indywidualistycznej frondzie, obcej rewolucji proletariackiej w nie mniejszym stopniu niż otwarta kontrrewolucja pod faszystowskimi hasłami^[2]. W efekcie tej nagonki w najbliższych latach teksty Płatonowa nie ukazywały się w druku. Płatonow, utrzymujący korespondencję z Maksymem Gorkim, prosił go nawet listownie o interwencję w tej sprawie.

W 1934 Płatonow wziął udział w wyprawie „brygad pisarzy” do Turkmenistanu, zorganizowanej przez Związek Pisarzy ZSRR w celu przygotowania almanachu na dziesięciolecie radzieckiego Turkmenistanu. Almanach ukazał się w tym samym roku, zawierając opowiadanie Płatonowa pt. "Takyr", pierwszy opublikowany utwór od 3 lat. Podróż ta odsłoniła przed Płatonowem fascynującą dla niego kulturę turkmeńską. Odtąd świat radzieckiej Azji był dla Płatonowa źródłem nieprzemijającej fascynacji. Jej owocem jest opowiadanie pt „Dżan”, pisane w latach 1936–38, którego pełny tekst ukazał się długo po śmierci pisarza. Płatonow powracał do Azji w 1935 i 1936.

W tym okresie Płatonow zainteresował się także sztuką sceniczną i filmową. Napisał jedenaście scenariuszy filmowych^[3] i wiele przeróbek swoich opowiadań z myślą o scenie – m.in. „Olga” i „Epifańskie śluzy”. O wielu z tych scenariuszy wyrażano się z uznaniem, choć żadnego nie zrealizowano. Płatonow jednak nie przestał pisać dla teatru i kina, nawet w okresie powojennym stworzył kilka scenariuszy, jak „Powrót” i „Żołnierz-pracownik, czyli Po wojnie”. Wśród sztuk teatralnych Płatonowa można wymienić takie jak: „Wysokie napięcie”, „Przylepiający uśmiechy”, „Katarynka”, „Czternaście czerwonych chatek”, które nie tylko nie zostały zrealizowane na scenie, ale często nawet nie zostały wydrukowane. Po wojnie Płatonow napisał „Puszkina w liceum” i „Zaczarowaną istotę”. Obie sztuki wystawione zostały już po śmierci autora.

W drugiej połowie lat trzydziestych Płatonow pisał – zwykle pod pseudonimem – teksty krytycznoliterackie i programowe, jak „Puszkin – nasz towarzysz”; „Puszkin i Gorki” i inne. Kiedy odzyskał życzliwość części krytyków i czytelników, zaczął publikować na nowo w miesięczniku „Literaturnyj kritik”. W 1938, w okresie wielkiego terroru, jego 15-letni syn Tosza został aresztowany przez NKWD i osadzony w obozie koncentracyjnym systemu Gułagu. Uwolniony jesienią 1940, dzięki wstawiennictwu Szołochowa, zmarł na gruźlicę w styczniu 1943 i został pochowany na Cmentarzu Ormiańskim w Moskwie. Opiekujący się synem Płatonow zaraził się gruźlicą. W tym samym czasie ukazał się drukiem tekst Płatonowa ku czci literatury gloryfikującej Stalina.

W październiku 1941, po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej, podczas natarcia Wehrmachtu na Moskwę, Płatonowa razem z rodziną ewakuowano z Moskwy do Ufy. Tam napisał pierwsze opowiadanie wojenne – „Pancerz” i wydał tom opowiadań pt. „Pod niebiosami ojczyzny”. Od października 1942 Płatonow był korespondentem wojennym gazety Krasnaja Zwiezda. Przebywał na pierwszej linii frontu, m.in. pod Kurskiem i na Ukrainie. Literackim owocem miesięcy spędzonych na froncie są opowiadania „Róża”, „Siódmy”, „Wróg nieuduchowiony”, „Wśród ludu”, „Oficer i chłop” i inne. Opowiadania wojenne Płatonowa na nowo padały ofiarą ataku stalinowskiej krytyki – na łamach „Prawdy” ukazywały się nieprzychylne teksty poświęcone prozie Płatonowa o znamiennych tytułach „O upiększaniu i upiększaczach” i „Literackie esy-floresy’^[4]. Zarzucano mu w nich, że przedstawia „świętokradczo zniekształcony” obraz wojennych bohaterów. Z frontu Płatonow wrócił z objawami gruźlicy. Ostatnie lata życia spędził w ubóstwie i narastającej chorobie gruźliczej, zaszczuty przez krytykę stalinowskich ideologów. W tym czasie pracował nad adaptacjami rosyjskich i baszkirskich bajek ludowych; pisał także własne bajki, powrócił do tworzenia scenariuszy teatralnych i filmowych.

W roku 1946 opublikował opowiadanie „Rodzina Iwanowa” podejmujące temat powrotu z frontu. Zostało ono przyjęte przez krytykę z furią właściwą stalinowskiej mentalności. Włodzimierz Jermiłow, wiodący w nagonce na Płatonowa, oskarżał pisarza o pisanie „kułackich pamfletów” i oszczerczych utworów wypaczających sowiecką rzeczywistość. Skutkiem tych zabiegów do końca życia Płatonow opublikował już tylko dwa utwory, całą resztę pisząc „do szuflady”.

Nagrobek Andrieja Płatonowa, jego żony, syna i córki

Zmarł 5 stycznia 1951 roku na gruźlicę. Został pochowany w tej samej mogile, co jego syn.

Problematyka twórczości i myśl Płatonowa

W czasie wojny domowej i na początku lat dwudziestych Płatonow występował przeciw literaturze modernistycznej, niezaangażowanej ideowo w budowanie nowego społeczeństwa. Świadome formowanie nowej kultury proletariackiej i komunistycznego społeczeństwa wydaje się motywem stale obecnym w pisarstwie Płatonowa. W tym dziele człowiek pracy – wespół z ożywioną i nieożywioną przyrodą oraz tworami kultury, zwłaszcza osiągnięciami nauki i techniki – zmierzał do całkowitego przekształcenia świata, zarówno ludzkiego i przyrodniczego, tak aby natura zaczęła służyć w pełni potrzebom nowego, komunistycznego społeczeństwa. Stąd w minipowieści "Wykop" niedźwiedź pomaga rosyjskim robotnikom w budowie kolektywnego domu mieszkalnego. Płatonow wyraźnie wierzył, że dzięki rewolucji bolszewickiej ma szansę zrodzić się nowy, ponadindywidualny byt, robotniczy kolektyw, w którym zaniknie wola indywidualna jednostek, który będzie działał niczym jeden organizm, angażując dla swych celów siły przyrody i techniki.

Myśl Płatonowa ukształtował wpływ dwóch rosyjskich myślicieli: pierwszy z nich to Nikołaj Fiodorow, drugi to Aleksandr Bogdanow. Bogdanow, z którym polemizował Lenin w swej książce pt. "Marksizm i empiriokrytycyzm" był jednym z głównych teoretyków organizacji Proletkult. W latach 1913–22 wydał książkę pt. "Tektologia". Przedstawił w niej wizję naukowej metody budowy społeczeństwa przyszłości przy użyciu osiągnięć techniki. Termin "tektologia" oznaczać miał systematyzację i organizację nauk dla wyzyskania ich w celach społecznych.

Pierwszy w wymienionych, Nikołaj Fiodorow był myślicielem – fantastą, którego wizjonerskie projekty przyszłych dziejów gatunku ludzkiego miały wpływ na całe pokolenie rosyjskich intelektualistów – m.in. Dostojewskiego, Sołowjowa, Tołstoja. Fiodorow prorokował, iż ludzkość osiągnie kiedyś taki poziom rozwoju nauki i techniki, że wskrzesi wszystkich swoich przodków i zaprzestanie reprodukcji uzyskując nieśmiertelność. Płatonow daje w swych utworach wyraz wierze w realną możliwość przezwyciężenia śmierci metodami nowoczesnej techniki.

Prozę Płatonowa przenika fascynacja zdobyczami nauk technicznych – zwłaszcza elektrycznością i maszynami. Pisarz był gorącym orędownikiem elektryfikacji Rosji, która była dla niego pierwszym stopniem w kształtowaniu się kosmicznego kolektywu. Wierzył, że elektryczność przyniesie "złoty wiek" – kiedy przyroda będzie bezwzględnie posłuszna człowiekowi, a ten wykorzysta jej siły dla swoich rozumnych celów^[5]. Stąd w jego pisarstwie trudno o oddzielenie poważnych planów i fantastycznych urojeń, jak loty na księżyc i nowe, niewyczerpalne źródła energii (jak w powieści "Juwenilne Morze"). W wymienionych aspektach myśl Płatonowa zbliża się do ideologii Proletkultu (od skrótu słów Proletariacka Kultura), organizacji której celem była realizacja programu budowy nowej kultury i nowego społeczeństwa komunistycznego przy zaangażowaniu zjednoczonej, usystematyzowanej nauki. Wizje komunistycznej utopii w pisarstwie Płatonowa mają charakter notorycznie fantastyczny i – w sposób prawdopodobnie niezamierzony – groteskowy. Na płaszczyźnie językowej Płatonow angażuje stechnicyzowaną nomenklaturę stalinowskiej biurokracji przekształcając ją w narzędzie literackiej ekspresji. Natomiast na płaszczyźnie fabularnej jego powieści łamią wszelkie kanony – nieoczekiwane i absurdalne zwroty akcji, paradoksalne dialogi, martwi powracają zza grobu, zwierzęta pomagają ludziom. Sam Gorki w liście recenzującym nadesłane mu przez Płatonowa opowiadanie "Wiatr ze śmietnika", choć wypowiadał się pozytywnie o artystycznych walorach jego prozy zaznaczył, że "irrealność treści opowiadania" graniczy z "ponurym majaczeniem"^[6].

Wiktoria i René Śliwowscy podsumowują "Trudno się czasem oprzeć wrażeniu, iż wizje Płatonowa mają w sobie coś z majaczeń, że wykraczają poza przyjęte normy literackie, bliskie są pojęciu genialności schizofrenicznej"^[7].

W Polsce po raz pierwszy proza Płatonowa ukazała się w 1950. Tomik zawierający 4 opowiadania zatytułowany „Żołnierskie serce” przetłumaczył Eustachy Czekalski. Pozostałe teksty Płatonowa tłumaczyli Andrzej Drawicz, Irena Bajkowska, Irena Piotrowska, Seweryn Pollak, René Śliwowski, Henryk Chłystowski. Powieści "Wykop" i "Czewengur" ukazały się stosunkowo późno – "Wykop" w 1987 w przekładzie Andrzeja Drawicza, "Czewengur" zaś w 1996 w tłumaczeniu Jadwigi Szymak-Reiferowej i Ireneusza Maślarza. Adam Pomorski poświęcił myśli Płatonowa książkę zatytułowaną "Duchowy Proletariusz".

Upamiętnienie

• Andriej Płatonow jest głównym bohaterem powieści „Korosteszówski Płatonow” (2010) ukraińskiego pisarza Ołeksandra Kłymenki^[8].

Utwory

Utwory poświęcone dzieciństwu

• Osada pocztyliońska
• Gliniany dom w powiatowym sadzie
• Serioga i ja
• Rodzina

Tematyka elektryfikacji

• 1939 - Ojczyzna światła - opowiadanie
• Potomkowie słońca
• Zgasła lampa Ilijcza

Utopie kosmiczne

• 1921 - Markun - opowiadanie
• Traktat w eterze
• Szatan myśli
• Przygody Bakłażanowa
• Opowieść o wielu ciekawych rzeczach
• Pocisk księżycowy

Utwory związane z głodem na Powołżu

• Nauczycielka na piaskach
• art. Równość w cierpieniu
• art. Rewolucja ducha

Okres Tambowski

• 1927 - Człowiek – istota nieznana - nowela; polskie tłumaczenie R. Śliwowski

Powątpiewający Makar, Na korzyść. Kronika biedaków

• 1927 - Miasto Gradow - nowela; polskie tłumaczenie R. Śliwowski
• 1929 - Epifańskie śluzy - zbiór opowiadań; polskie tłumaczenie S. Pollak

Antyutopie

• 1929 - Czewengur - powieść; polskie tłumaczenie J. Szymak-Reiferowa, I. Maślarz
• 1930 - Wykop - powieść; polskie tłumaczenie A. Drawicz
• Morze młodości

Opowiadania wojenne

• Pancerz
• Na grobie matki
• Siedmiu
• Wróg nieuduchowiony
• Nakaz poległych
• Śmierci nie ma
• Róża - polskie tłumaczenie R. Śliwowski

Utwory rozgrywające się w Azji

• Gorąca Arktyka
• 1934 - Dżan - nowela; polskie tłumaczenie I. Piotrowska
• 1934 - Takyr - opowiadanie; polskie tłumaczenie S. Pollak

Sztuki teatralne

• Katarynka
• 14 czerwonych chatek
• Głos ojca

Scenariusze

• Aina na motywach Nauczycielki na piaskach
• Tworzenie imperium

Tematyka miłosna

• art. Seks i świadomość
• art. O miłości
• Fro
• Afrodyta - polskie tłumaczenie R. Śliwowski

Okres powojenny

• Rzeka Potudań
• 1946 - Rodzina Iwanowa - opowiadanie

Wybrane polskie przekłady

1950

• Żołnierskie serce, tł. E. Czekalski, Warszawa 1950. Zawiera utwory: Szturm labiryntu, Iwan Tołokno – ofiarny wojak, Na Horyniu, Na urodzajnej ziemi.

1964

• Trzeci syn, tł. S. Pollak, [w:] „Wiatraki" 1964, nr 7, s. 2-3.
• Utwory Wybrane, Warszawa 1965. Zawiera utwory: Ojczyzna światła, Nauczycielka na piaskach, Szczęście jest blisko – tł. R. Śliwowski; Takyr, Trzeci syn, Fro, Burza lipcowa, Żona maszynisty – tł. S. Pollak; Żelazna starucha, Krowa, Kwiatek na ziemi, Nikita, Powrót – tł. I. Bajkowska.

1967

• Dziewczyna – Róża, tł. D. Wawiłow, [w:] „Kamena" 1967, nr 15, s. 9.
• Głos ojca, tł. R. Śliwowski, [w:] „Dialog" 1967, nr 10, s. 35-39.
• Człowiek – istota nieznana, tł. R. Śliwowski, [w:] „Polityka" 1967, nr 17, s. 6.

1968

• Osada pocztyliońska, Warszawa 1968. Zawiera utwory: Miasto Gradow, Człowiek – istota nieznana – tł. R. Śliwowski; Epifańskie Śluzy, Rodowód majstra, Osada pocztyliońska – tł. S. Pollak.

1969

• Dżan i inne opowiadania, Warszawa 1969. Zawiera utwory: Dżan – tł. I. Piotrowska; *Rzeka Potudań – tł. S. Pollak; Gliniany dom w powiatowym sadzie, Skrzypce, Podróż wróbla czyli bulwar twerski, Światło życia, W świecie pasji i piękna, Róża, Siódmy, Afrodyta, Jeszcze jedna mama, Głos ojca – tł. R. Śliwowski.

1971

• Bezrączka, tł. R. Śliwowski, [w:] „Nurt" 1971, nr 6, s. 2-6.

1974

• Czarodziejski pierścień, tł. R. Śliwowski, Warszawa 1974. Zawiera utwory: Iwan – Dziwo, Bezrączka, Cudowny chłopczyk, Czarodziejski pierścień, Iwan Niedojda i Helena Przemądra, Mądra wnuczka, Pleciuga, Ptak Ognisty – Jasny Sokół, Żołnierz i carowa.
• Strumień eteru, fragment, tł. J. Kaczmarek, [w:], „Nurt" 1974, nr 11, s. 2-5.

1975

• Powrót, Warszawa 1975. Zawiera utwory: Ojczyzna światła, Miasto Gradow, Człowiek – istota nieznana, – tł. R. Śliwowski; Epifańskie Śluzy, Trzeci syn, Rzeka Potudań – tł. S. Pollak; Powrót – tł. I. Bajkowska; Dżan

1978

• Głos ojca, tł. R. Śliwowski, [w:] Antologia dramatu radzieckiego, red. St. Balicki, Warszawa 1978.

1979

• Siemion, tł. J. Litwinow, [w:] „Nurt" 1979, nr 6, s. 18-20.

1981

• Gliniany dom i inne opowiadania, Warszawa 1981. Zawiera utwory: Miasto Gradow, Człowiek – istota nieznana, Gliniany dom w powiatowym sadzie – tł. R. Śliwowski; Rodowód majstra, Epifańskie Śluzy, Rzeka Potudań – tł. S. Pollak; Dżan – tł. I. Piotrowska; Powrót – tł. I. Bajkowska.
• Człowiek państwowy, tł. J. Litwinow, [w:] „Nurt" 1981, nr 11, s. 23-25.

1987

• Morze młodości, fragment, tł. R. Lasotowa, [w:] „Życie Literackie" 1987, nr 45, s. 5.
• Potomkowie słońca, tł. A. Tyszkowska-Gosk, [w:] Potomkowie słońca. Antologia, wybór T. Gosk, Poznań 1987.
• Eteryczny trakt, tł. A. Tyszkowska-Gosk, [w:] Potomkowie słońca. Antologia, wybór T. Gosk, Poznań 1987.

1990

• Katarynka, tł. Z. Fedecki, Adam Pomorski, „Dialog" 1990, nr 7, s. 53-83.

1991

• Makar, który zwątpił, tł. D. Ulicka, [w:] „Ogród" 1991, nr 9, s. 45-60.
• Antisiexus, tł. J. Gondowicz, [w:] „Brulion" 1991, nr 17–18, s. 114-120.

1994

• Juwenilne morze, tł. H. Chłystowski, Warszawa 1994.

1996

• Rozmyślania o Majakowskim, tł. J. Rachoń, [w:] „Literatura na Świecie" 1996, nr 7, s. 172-182.
• Szczęśliwa Moskwa, tł. H. Chłystowski, [w:] „Literatura na Świecie" 1996, nr 7, s. 3-111.

1997

• Szczęśliwa Moskwa, fragmenty, tł. H. Chłystowski, [w:] „Gazeta Wyborcza" – Magazyn, 1997, nr 1, s. 17-18.
• Odpowiednie przedsięwzięcia, tł. H. Chłystowski, „Rzeczpospolita" 1997, nr 261, s. 15.
• Szczęśliwa Moskwa, tł. H. Chłystowski, Warszawa 1997. Zawiera utwory: Szczęśliwa Moskwa, Spor i Powieść techniczna.

Przypisy

Bibliografia

Źródła w języku angielskim

• Biografia Płatonowa i informacje o nagrobku na portalu Find A Grave. [dostęp 2014-02-17]. (ang.).
• Biografia Płatonowa w Encyklopedii Pisarzy Radzieckich. [dostęp 2014-02-17]. (ang.).
• Biografia Płatonowa na portalu Russia-InfoCentre. [dostęp 2014-02-17]. (ang.).

Źródła w języku polskim

• Wiktoria i Rene Śliwowscy: Płatonow. Warszawa: Czytelnik, 1983. ISBN 83-07-00828-X.brak strony w książce

Źródła w języku rosyjskim

• Biografia Płatonowa na portalu Chronos. [dostęp 2014-02-17]. (ros.).
• Biografia Płatonowa na portalu Peoples.ru. [dostęp 2014-02-17]. (ros.).
• Biografia Płatonowa na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-02-17]. (ros.).