Charakterystyka

Jacek Malczewski, Portret Adolfa Dygasińskiego, 1905

Grób Adolfa Dygasińskiego na cmentarzu Powązkowskim

W trakcie swojej kariery literackiej napisał 21 powieści i ponad 130 nowel; od 1884 roku (pierwszy tom nowel) jego utwory ukazywały się w formie książkowej. Cieszyły się sporym powodzeniem, były tłumaczone na rosyjski i niemiecki.

Twórczość i poglądy Dygasińskiego są złożone i niejednorodne. Zaliczany jest do naturalizmu, jednak w jego twórczości obecne są też inne nurty, jak tradycja gawędowa czy stylizowana proza młodopolska. W podejściu do przyrody z jednej strony prezentował monizm, traktując ją jako jednorodną całość, poddaną deterministycznym naukowym prawidłowościom, z drugiej – irracjonalny panteistyczny kult natury. Naczelnym prawem przyrody była dla Dygasińskiego walka o byt. Czasami unikał wartościowania tego prawa, przyjmując, że przetrwanie lepiej przystosowanych jest motorem postępu, innym razem brał w obronę jednostki słabsze.

W swojej twórczości często poruszał tematykę życia mieszkańców wsi i małych miasteczek, podkreślając wspólnotę losów ludzi i zwierząt. Kwestionował przy tym początkowe założenia pozytywizmu i osiągnięcia pracy organicznej, głosząc, że chłop polski jest w stanie stworzyć oryginalne wartości kulturowe. Przejawiał ambiwalentny stosunek do warstw społecznych. Elementem naturalistycznym było traktowanie szlachty jako grupy anachronicznej, która powinna ustąpić miejsca chłopstwu - warstwie żywotnej i ekspansywnej, chociaż brutalnej. Jednak np. w utworze Pan Jędrzej Piszczalski ukazywał odwagę i fantazję szlachcica, zaś postacie chłopskie w Dramatach lubądzkich przejawiają okrucieństwo i nikczemność.

Oryginalnym wkładem Dygasińskiego w literaturze polskiej były nowele o tematyce zwierzęcej i motywy tego rodzaju wplecione w inne utwory. W opisach dzikich zwierząt pokazywał wzajemne uzależnienie gatunków tworzących całość pozostającą w dynamicznej równowadze. Opisując zwierzęta domowe, indywidualizował je i dokonywał antropomorfizacji, czasami z elementami humoru. Losy zwierząt i ludzi mogły też występować paralelnie.

Naturalistyczny światopogląd przejawiał się również w powieściach Dygasińskiego. Wzorując się na Zoli, stworzył w latach 1884-1886 cykl powieści ukazujących dzieje von Molkena - potomka polskiego arystokraty i włoskiej guwernantki (Na pańskim dworze, Von Molken, Głód i miłość, Na warszawskim bruku). Powieść Właściciele przedstawiała konflikt między ziemiaństwem i chłopstwem, Na złamanie karku - emigrację brazylijską, zaś Gorzałka poświęcona była problemowi wódki.

Do czytelnika młodzieżowego skierowana była dydaktyczna powieść Przygody młodzieńca, czyli Robinsona polskiego. Wartości moralne, jak odwaga, uczynność, wrażliwość na krzywdy, ostatecznie prowadzą bohatera do sukcesu zawodowego, jakim jest założenie stolarni. Podobnie intencje wychowawcze (odwaga, poświęcenie, przyjaźń między ludźmi i zwierzętami) miały Cudowne bajki oparte na wątkach folklorystycznych z elementami fantastyki.

Pod koniec życia stworzył jedno ze swoich ambitniejszych dzieł - Gody życia. Bohater utworu to mały ptak mysikrólik, potraktowany przez autora alegorycznie. Zależnie od sytuacji uosabia patriotę, poetę, idealistę, pacyfistę. Utwór utrzymany jest stylistyce poetyckiej i archaizującej, ale zawiera też fragmenty bardziej naturalistyczne.

We wczesnej twórczości kompozycja utworów Dygasińskiego była zwięzła, zaś język neutralny. Z czasem pojawiła się luźniejsza kompozycja z elementami gawędy, dosadne dialogi, stylizacja gwarowa, również w narracji autorskiej. Luźna forma i ciąg słabo powiązanych sekwencji odbijały się ujemnie na warstwie fabularnej powieści Dygasińskiego. Największe walory miały jego nowele oraz formy średniej wielkości z późnej twórczości.

Ważniejsze publikacje

• Wilk, psy i ludzie (1883)
• Ogólne zasady pedagogiki dotyczące wykształcenia umysłu, uczuć, moralności i religijności^[6] (1883)
• Na pańskim dworze^[7] (1884)
• Głód i miłość (1885)
• Na warszawskim bruku (1886)
• Z ogniw życia^[8] (1886)
• Z siół, pól i lasów^[9] (1887)
• Nowe tajemnice Warszawy^[10][11][12] (tom 1-2, 1887)
• Właściciele (1888)
• Beldonek (1888)
• Z zagonu i bruku (1889)
• Jak się uczyć i jak uczyć innych^[13] (1889)
• Pan Jędrzej Piszczalski^[14] (1890)
• Przygody młodzieńca, czyli Robinsona polskiego^[15] (1891)
• Listy z Brazylii^[16] (1891)
• Na złamanie karku^[17] (1893)
• Gorzałka^{[18][19][20][21]}(1894)
• As^[22] (1896)
• Cudowne bajki (1896)
• Dramaty lubądzkie^[23] (1897)
• Żywot Beldonka^[24] (1898)
• W Kielcach^[25] (1899)
• W Swojczy^[26] (1899)
• Zając (1900)
• Listy z Brazylii (1900)
• Margiela i Margielka^[27] (1901)
• Gody życia^[28] (1902)