Zwierzęta jako motyw literacki

Zwierzęta ukazywane są najczęściej jako alegorie postaw ludzkich.

Zwierzęta są najczęstszymi bohaterami bajek; jeśli pojawiają się w nich ludzie, to nie jako indywidualni bohaterowie, lecz jako postacie złożone z pewnych cech charakteru (chytry, skąpy, przebiegły itp.), będące odzwierciedleniem postaw często spotykanych w życiu. Bajka jest swego rodzaju przypowieścią na temat ludzkich sytuacji, charakterów i postaw. Sytuacje owe, charaktery i postawy prezentowane przez bajkopisarzy ważne są jako uogólnienie ludzkich doświadczeń, jako wykładnik sytuacji społeczno - psychologicznych powtarzalnych i powszechnych. Zwierzęta w bajce występują jako maski. Każdemu zwierzęciu niejako z góry przypisujemy pewne cechy i zachowania (lew - męstwo lub siła, lis - chytrość, mrówka - pracowitość, sowa - mądrość itd.). Zwierzęta służą jako alegoria to znaczy można ich zachowania z bajek przenieść bezpośrednio na pewne zachowania ludzkie w prawdziwym życiu. Zgodnie z zasadami alegorii zwierzęta mówią, piszą, myślą, czują, zachowują się jak ludzie i prezentują typy (symbole) postaw. Zasadniczym celem bajki jest przekazać jakieś doświadczenie moralne, pouczyć o szkodliwości czy pożyteczności pewnych postaw, formułować pewne zasady postępowania jako etyczne lub nie. Sens moralny bajki może być podany na dwa sposoby: albo ma postać bezpośrednio sformułowanego morału (jak w bajkach narracyjnych) albo też wynika pośrednio, ale jasno z przedstawionej sytuacji (jak w bajkach epigramatycznych).

Ignacy Krasicki z całą pewnością zasłużył na miano czołowego twórcy polskiego oświecenia. Był twórcą wszechstronnym, głoszącym ideały oświecenia, walczącym o reformy w kraju i moralność społeczną. Był twórcą pierwszej polskiej powieści nowożytnej, wielu satyr, w których w krzywym zwierciadle ukazywał ludzkie przywary i problemy nurtujące ówczesne społeczeństwo, czy wreszcie bajek. To właśnie w tych krótkich, wierszowanych utworach, opowiadających najczęściej o zwierzętach (ale o relacjach między ludźmi również), zawarł największe prawdy o naturze ludzkiej, zmuszając czytającego je do głębokiej refleksji nad światem i samym sobą...

"Szczur i kot", to bajka o zarozumialstwie. Bajka ta jest klasyczną alegoryczną bajką epigramatyczną. Jej tytułowi bohaterowie i ich zachowania symbolizują pewne typowe cechy ludzkiego charakteru. Szczur, siedzący podczas mszy na ołtarzu, uważa się za bardzo ważną osobę, myśli, że to specjalnie dla niego "kadzą", pragnie zaimponować innym myszom. Jest uosobieniem ludzkiej pychy, zarozumialstwa, górnolotności i zadufania we własnej osobie. Wywyższa się i delektuje zapachem dymu z kadzideł, zamiast się modlić. Szczur w swym zarozumialstwie nie jest w stanie prawidłowo ocenić rzeczywistości i zapomina o swym odwiecznym wrogu kocie, który niepostrzeżenie do niego podbiega, porywa go, a następnie zabija. Kot jest tu z kolei uosobieniem drapieżności, bezwzględności i sprytu. W bajce autor dodatkowo zastosował szyk przestawny ("Wtem, gdy się dymem kadził zbytecznych zakrztusił"), tym samym nadając jej dostojności. Morał bajki jest bardzo czytelny: w życiu należy kierować się skromnością i pokorą, natomiast stronić od pychy i zbytniej pewności siebie, bowiem te dwie rzeczy pozbawiają człowieka zdrowego rozsądku i mogą go doprowadzić do zguby, krótko mówiąc zbytnia pewność siebie nie popłaca. "Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił."

"Kruk i lis", czyli bajka o bezkrytycyzmie. Jest to bajka alegoryczna, narracyjna, a jej treść Krasicki zaczerpnął ze zbiorów bajek Ezopa. Przedstawiona w niej jest następująca historia: kruk jest w posiadaniu ogromnego kawałka sera. Lis widząc to, postanawia za wszelką cenę zdobyć tenże kawałek. W tym celu ucieka się do podstępu, zaczyna prawić krukowi komplementy (które naturalnie są wyssane z palca). Ptak ten nie umie śpiewać, jednakże na przemian wychwalany i proszony o pieśń przez przebiegłego lisa, wiedziony próżnością, zarozumiałością i brakiem samokrytycyzmu daje się w końcu uprosić i otwiera dziób, z którego wypada mu kawałek sera, jego bezcenna zdobycz. Sytuację wykorzystuje lis (będący symbolem fałszu, zakłamania, przebiegłości i podstępności ludzkiej), który momentalnie przywłaszcza sobie ten kawałek sera, a następnie ucieka, pozostawiając kruka samego, bez jedzenia. Morał został przedstawiony w sposób bezpośredni i jasny w dwóch pierwszych wersach utworu:
"Bywa często zwiedzionym, Kto lubi być chwalonym".
Jest to przestroga przed wspomnianymi wyżej: próżnością, zarozumiałością i bezkrytycyzmem wobec siebie, bowiem osobami posiadającymi te cechy bardzo łatwo jest manipulować w celu osiągnięcia własnych korzyści, oczywiście pod warunkiem, że jest się człowiekiem fałszywym, chytrym i podstępnym.

"Jagnię i wilcy", czyli bajka o prawie silniejszego. Jest to przykład bajki alegorycznej, epigramatycznej, o dość dramatycznej fabule. Dwa wilki zauważają w lesie jagnię, które oddaliło się od stada i upatrują w nim swą zdobycz. Jagnię przed śmiercią wypowiada jedno krótkie zdanie ("Jakim prawem""), które stanowi pewnego rodzaju słaby protest. Wilki nie starają się nawet znaleźć choćby jednego przekonującego argumentu. Ich odpowiedź ("Smacznyś, słaby i w lesie!") daje jasno do zrozumienia, że świat rządzi się prawem silniejszego. Po tej króciutkiej rozmowie jagnię zostaje pożarte przez wilki. Morał Krasicki zawarł już w pierwszym wersie bajki, a kolejne trzy są tylko i wyłącznie jego potwierdzeniem. Świat kieruje się prawem silniejszego: nie jest ważne, po której ze stron leży racja, i tak na wygranej pozycji jest zawsze ten, kto reprezentuje siłę. Bajkę tę interpretować można w dwojaki sposób. Pierwsza z interpretacji ma charakter uniwersalny: zwierzęta są obrazem różnych typów ludzi, jagnię to człowiek słaby, samotny i naiwny, który w swym życiu napotyka wilki, będące uosobieniem siły, zła i okrucieństwa. Druga interpretacja w sposób nierozerwalny wiąże się z czasami, w których żył Krasicki i nawiązuje do drugiego rozbioru Polski: jagnię symbolizuje Rzeczpospolitą, która została zjedzona przez wilki dwa mocarstwa: Rosję i Prusy.

"Wół minister", czyli bajka o sprawowaniu władzy. "Wół minister" jest bajką alegoryczną, narracyjną. Opisany w niej świat zwierząt odnosi się do świata polityków oraz osób zajmujących ważne i odpowiedzialne stanowiska. Wół symbolizuje osobę z długoletnim stażem pracy i doświadczeniem. Gdy wół był ministrem, wszystkie sprawy rozpatrywane były co prawda w dość powolnym tempie, ale za to z pozytywnym skutkiem dla pozostałych zwierząt, symbolizujących naród. ("Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie"). Kiedy lwu znudziły się rządy woła, posadę ministra objęła małpa, to choć z początku bawiło to osoby z wyższych sfer (w tym lwa króla - ew mógł wskazywać by na ród szlachecki, symbolizuje on człowieka odważnego i władczego, dlatego zawsze ukazywany jest jako król zwierząt), to jednak płakał lud ubogi. Po pewnym czasie na stanowisku ministra małpę zastąpił lis. Ten z kolei był chytry i przebiegły, toteż zdradził i pana, i poddanych. Tak więc ministrem z powrotem został wół, który przywrócił ład i porządek w kraju ("Znowu wół był ministrem i wszystko naprawił"). Jaki z tego morał. Nie znajdzie się tu odpowiedniego fragmentu, który można by zacytować, tak więc morał jest domyślny: rządzić powinni ci, którzy się na tym dobrze znają, na każdym miejscu powinien być odpowiedni człowiek.
W Biblii najczęściej objaśnianą alegorią jest znaczenie węża, jest on przedstawiany jako istota zła wzniecająca zamęt. Bóg ukarał węża poprzez to, że odebranie mu rąk i nóg. Często alegoryzuje się węża z szatanem. Natomiast gołębica w Biblii jest symbolem duszy, wiecznego życia. Pokazuje, że dusza ludzka jest wolna, nieśmiertelna i żywa, właśnie tak jak ten ptak.

Pod postaciami zwierząt ukazani są ludzie, a raczej jakieś prawdy ogólne, mówiące o ich charakterach, psychice słabościach, głupocie, niedoskonałości, autor ukazuje ludzkie wady, przywary, złe strony charakteru, ośmiesza je, krytykuje a zarazem uczy, oraz ukazuje nieliczne zalety. Niektóre zwierzęta posiadają jakąś stałą cechę, która je charakteryzuje (np. lis jest zawsze chytry i zdradliwy, mrówka - pracowita, sowa zaś mądra).

Ignacy Krasicki w swoich zwierzęcych bajkach używa tak zwanych masek. Relacje między zwierzętami są odpowiednikiem stosunków społecznych ludzi. Pod postacią zwierząt ukrywają się ludzie, których cechy charakteru są wskazane przez taki, a nie inny wybór zwierzęcia. Tak więc każde ze zwierząt jest tak naprawdę opisem człowieka. Jagnię to człowiek słaby, samotny i naiwny, wilki są utożsamieniem zła, okrucieństwa i siły. Baran, kruk i szczur to ludzie zarozumiali, pozbawieni samokrytycyzmu, cechuje ich pycha i samouwielbienie. Człowiek- kot jest zwinny, przebiegły i okrutny. Lis cechuje człowieka podstępnego i przebiegłego, przewrotnego. Lis ma zasłużoną opinię najchytrzejszego i najprzebieglejszego zwierzęcia. ("Lisie, pomknij się kuno, przed stół sobolu za stół, a ty baranie za piec").