ARMIA RZYMSKA W OKRESIE REPUBLIKI I CESARSTWA
W swojej pracy chciałem porównać strukturę i organizację armii rzymskiej w okresie zarówno republiki jak i cesarstwa, które różniły się prawie pod każdym względem. Na początek warto jednak sobie przypomnieć bardzo ważne wydarzenie, wręcz kamień milowy, który zmienił całkowicie oblicze rzymskiej armii. Była to reforma wojskowa Gajusza Mariusza.
REFORMA WOJSKOWA
Po zakończeniu II wojny punickiej w Rzymie nastąpił niż demograficzny. Miało to straszne odzwierciedlenie w armii. Senat prowadził wojnę na kilka frontów. Nieustanne walki wymagały coraz więcej żołnierzy, jednak z powodu spadku ludności brak było nowych rekrutów. Władze zostały, więc zmuszone do przedłużenia służby wojskowej. Wpłynęło to poważnie na i tak już bardzo niskie morale żołnierzy, którzy pragnęli wrócić do domu, do swych rodzin. By poprawić ową sytuację ówczesny trybun Tyberiusz Grakchus w 133 r. p.n.e. zaproponował reformę agrarną. Polegała ona na ograniczeniu ilości ziemi przypadającej na jednego mieszkańca do 120 ha, oraz rozdaniu ziemi państwowej proletariatowi. Spotkało się to jednak z niezadowoleniem opinii publicznej i skończyło na tym, że Grakchus został zamordowany podczas zamieszek. Kolejną, już udaną próbę reformacji w roku 102 p.n.e. podjął Gajusz Mariusz - wódz rzymski skutecznie walczący w Afryce i Galii, oraz ówczesny konsol. Jego reforma przewidywała przede wszystkim przekształcenie armii obywatelskiej w zawodową. Jakie to miało korzyści dla państwa i społeczeństwa? Od tego momentu szansę na służbę państwu mieli również obywatele nieposiadający ziemi, czyli proletarii. Dodatkowo oddziały mogły być teraz stale uzupełniane przez mężczyzn z najniższych warstw społecznych, którzy dostawali regularny żołd, ekwipunek od państwa, a po zakończeniu służby - własną ziemię. Można, zatem powiedzieć, że Gajusz Mariusz zdecydowanie był odpowiednim człowiekiem w odpowiednim czasie dla republiki. Jednakże, po tym krótkim wstępie przejdźmy do meritum, czyli porównania wojska rzymskiego przed i po reformie.
REKRUTACJA
REPUBLIKA
W armii republiki, która była obywatelską służyli mężczyźni w wieku 17-46 lat. Starszych powoływano jedynie w czasie szczególnego zagrożenia, lecz nawet wtedy odbywali oni raczej służbę garnizonową. Żołnierze piechoty walczyli dla narodu 16 lat, natomiast jazdy - 10. Ważnym aspektem było to, że każdy poborowy musiał sam sobie zakupić mundur, uzbrojenie, oraz resztę niezbędnego ekwipunku. Ewentualnie potrącano odpowiednią sumę z żołdu, który miał postać zboża. Stan finansowy obywatela przydzielał go automatycznie do danej formacji: najubożsi służyli w marynarce, ci, których było stać na podstawowe wyposażenie spełniali rolę piechurów, a najbardziej zamożni mogący pozwolić sobie na zakup i utrzymanie konia tworzyli rzymską jazdę.
CESARSTWO
Po reformie Mariusza armia rzymska była już zawodową. Oznaczało to, że od teraz rekrutem mógł zostać każdy obywatel, nawet z najbiedniejszej klasy społecznej. Jedynym warunkiem do spełnienia były atrybuty fizyczne, czyli posiadanie wszystkich kończyć, oraz sprawnego wzroku i słuchu. Nie zwracano uwagi na siłę, ponieważ i tak każdy rekrut ją nabywał podczas ciężkiego treningu. Ekwipunek każdego szeregowego był fundowany przez państwo. Dodatkowo dostawał on regularny żołd w kwocie 5 asów i możliwość zabrania ze sobą łupów wojennych. Służba trwała tyle samo, co za czasów republiki, czyli 16 lat. Oczywiście można było po tym okresie kontynuować swoją karierę wojskową. Jednakże dużą przewagą armii cesarskiej nad republikańską było to, że po odbyciu służby legionista otrzymywał ziemię od państwa, dzięki której mógł się utrzymywać przez resztę życia.
ORGANIZACJA
REPUBLIKA
Najmniejszą jednostką taktyczną republiki była centuria licząca dla weilitów 30, oraz dla reszty wojsk po 60 ludzi. Dwie takowe centurie tworzyły manipuł. Każdy manipuł posiadał swój signum, czyli chorągiew. Miała ona zazwyczaj formę drewnianej wyciągniętej dłoni. Podobnie jak w późniejszych okresach wojskowości, utrata owego znaku oznaczała hańbę dla oddziału. Ponadto miała ona funkcję komunikacyjną w całym chaosie na polu bitwy. 10 manipułów hastati, triarii, principes i triarii, oraz 300 jazdy tworzyło legion. Armia konsularna liczyła dwa takie legiony plus kolejne dwa armii sojuszniczych, które miały obowiązek również wystawić swe wojska. Można, zatem powiedzieć, że czysto rzymskich żołnierzy republika posiadała około 9000. Warto jednak wspomnieć, że w czasach kryzysu czy niezwykłego zagrożenia wystawiano o wiele więcej wojska. Tak było w przypadku II wojny punickiej, gdy armia rzymska liczyła 250.000 żołnierzy.
CESARSTWO
Pierwszą zasadniczą zmianą w armii po reformie Gajusza Mariusza, było ustanowienie jako podstawowej jednostki taktycznej kohorty zamiast manipułu. Dzięki zwiększonej liczebności podstawowe oddziały mogły już prowadzić większe manewry wojskowe. Kolejną różnicą jest liczebność kohorty. Była ona teraz mocno zróżnicowana i zależała raczej od preferencji poszczególnych generałów. Zazwyczaj liczyła jednak od 300-600 legionistów. Signum republikańskich manipułów dość szybko zanikło i wprowadzono znaki kohorty, które jednak dalej miały zazwyczaj formę dłoni. Również liczebność legionów miała się według założeń Mariusza zwiększyć do 6000. W praktyce wynosiła ona jednak od 4000-5000. Legiony zaczęły otrzymywać teraz różnorakie nazwy jak np. Victrix czy Rapax.
FORMACJE WOJSKOWE
REPUBLIKA
Podział na formacje wojskowe dokonywano według dwóch kryteriów - majątku i wieku. Według tego pierwszego, najbiedniejsi służyli w marynarce. Trochę bogatsi zostawali velites. Byli to lekkozbrojni harcownicy. Natomiast przy legionistach, którzy zazwyczaj byli dość zamożni, wkraczało już kryterium wieku. Najmłodsi żołnierzy zostawali hastati, Ci bardziej doświadczeni w boju - principes, natomiast weterani, którzy przeżyli niejedną bitwę - triarii. Ostatnią jednostką bojową Rzymu byli ekwici, albo, jak kto woli - equites, lekkozbrojna jazda. Mogli nimi zostać tylko najbogatsi obywatele Rzymu, przez to była to najbardziej elitarna jednostka.
CESARSTWO
W przeciwieństwie do armii republikańskiej, w armii Mariusza zrezygnowano z podziału na formacje. Teraz istniała tylko piechota ciężkozbrojna. Miało, to wiele plusów. Przede wszystkim, piechota była teraz jeszcze bardziej uniwersalna. Jedyną pozostałością z republiki było nazewnictwo oddziałów. Dalej istnieli hastati, principes i triarii, jednakże odnosiło się, to tylko do ustawienia w szyku, a nie uzbrojenia. Warto również dodać, że Mariusz zlikwidował oddziały velites i equites. Kawalerię, harcowników, czy inne oddziały pomocnicze tworzyły tylko armie pomocnicze.
UZBROJENIE
REPUBLIKA
Velites - Ci harcownicy nie posiadali żadnego pancerza. Ich jedyną ochroną była wiklinowa tarcza o średnicy około 1m, skórzany hełm, oraz zazwyczaj zwierzęca skóra zarzucona na ramiona, która okrywała głowę. Ich uzbrojeniem były iaculum, czyli oszczepy o długości mniej więcej 1,2m. Dodatkowo posiadali długi miecz galijski, który z czasem został zastąpiony gladiusem. Mimo, to unikali oni walki wręcz, a broni białej używali tylko w ostateczności.
Hastati - Pancerzem hastati był dwuczęściowym lekki pancerz ochraniający plecy jak i tułów. Głowę chronił galea - skórzany hełm obity blachą z dodatkowymi osłonami na policzki. Jednakże najważniejszą ochroną legionisty była szeroka tarcza scutum. Owalna, szeroka na 66cm i długa na 120cm doskonale chroniła prawie całe ciało legionisty. Dodatkowo była gruba na 1,5 cm i wypukła co czyniło ją jeszcze trudniejszą do przebicia. Bronią hastati były dwa pila - włócznie służące do rzucania o bardzo długim grocie (70 cm). Dzięki wprowadzonym rozwiązaniom, gdy pilum wbiło się w tarczę, to nie można go było odrzucić, a nawet często wyjąć. Owe włócznio zawsze rzucano na początku bitwy, przed bezpośrednim starciem. Natomiast główną bronią legionisty był szeroki, krótki miecz zwany gladiusem, który szybko zastąpił krótko używany miecz galijski.
Principes - Jedyną różnicą w uzbrojeniu hastati i principes, był pancerz. Otóż Ci drudzy zamiast lekkiego pancerza używali kolczug.
Triarii - Uzbrojenie elity rzymskiej armii znacznie różniło się od reszty oddziałów. Ich pancerz tworzyła orlica hamata, czyli kolczuga i dwie metalowe nagolenice. Hełm natomiast przypominał bardziej grecki, lecz nie zakrywał twarzy. Bronią triarii była tarcza scutum, gladius oraz 3,5 m włócznia hasta. W przeciwieństwie do poprzednich formacji jako bronii głównej triarii używali włóczni, a miecza tylko w walce na krótki dystans.
Equites - Bardzo trudno określić wyposażenie ekwitów, ponieważ każdy kawalerzysta sprawiał je sobie sam. Pancerzem były zbroje skórzane, płytkowe, a nawet kolczugi. W walce używali okrągłej tarczy oraz długiej włóczni, która przy potężnej szarży zadawała spore obrażenia. Gdy ich podstawowa broń uległa np. złamaniu, wyciągano wtedy miecze.
CESARSTWO
W cesarskiej armii każdy żołnierz był jednakowo wyposażony. Z racji, że piechota została przekształcona w ciężkozbrojną, teraz każdy piechur nosił kolczugę. Hełm był bardzo podobny po republikańskiego, jednak wprowadzono w nim kilka modyfikacji. Posiadał zawiązywane pod brodą osłony policzków, szeroką tylnią część chroniącą kark oraz mały ?daszek? z przodu. Z pancerza usunięto nagolenice, uznano je zapewne za zbędny balast. Sama broń pozostała praktycznie bez zmian, dodano jedynie pugio, czyli sztylet. Używano go w razie stary miecza.
SZYK BOJOWY
REPUBLIKA
Za czasów republiki używano szyku quincunx. Miał on postać szachownicy. Manipuły legionistów stały w trzech rzędach: z przodu hastati, następnie principes i z samego tyłu triarii. Przed legionistami znajdowali się velites, którzy po obrzuceniu przeciwnika oszczepami cofali się do samego tyłu. Po bokach znajdowała się natomiast kawaleria.
CESARSTWO
Mariusz nie zrezygnował w swojej nowej armii z szyku quincunx. Teraz, dzięki ujednoliceniu wojsk był on nawet bardziej elastyczny. Jednakże stosowano jego różne warianty, zależnie od sytuacji na polu bitwy. Najpopularniejszymi były acies triplet i acies duplex. Warto również dodać, że legioniści używali teraz różnych ustawień, np. popularnego ?żółwia?.
PODSUMOWANIE
Zarówno armia republiki jak i cesarstwa, były bardzo skuteczne w walce i dobrze zorganizowane. Reforma Mariusza była jedynie spowodowana zmianami gospodarczymi i społecznymi w kraju. Śmiem jednak sądzić, że armia Mariusza miała kilka zalet w porównaniu do tej republikańskiej. Przede wszystkim była o wiele bardziej uniwersalna i mobilna co w połączeniu z oddziałami sprzymierzonymi dawało większe pole do popisu dowódcy. Na dodatek armia zawodowa czyniła siły zbrojne Rzymu jeszcze bardziej profesjonalnymi. Mimo, to kwestią dyskusyjną jest sama idea walki żołnierzy Mariusza. Teraz walczyli dla swojego dowódcy i żołdu, a nie tak jak wcześniej - dla republiki, co było jedną z przyczyn jej upadku.