Późne cesarstwo rzymskie, Averil Cameron - Recenzja

„Późne cesarstwo rzymskie” autorstwa Averil Cameron stanowi jedną z części serii „Fontana History of the Ancient World”, cyklu którego twórcy stawiają sobie za zadanie szkicowego przedstawienia danego okresu starożytności, prezentując możliwie dużą liczbę danych źródłowych i uwzględniając nowe odkrycia zmieniające stan wiedzy współczesnej nauki – mniej więcej w ten sposób we wprowadzeniu zapowiada lekturę angielski redaktor naczelny.
Kieszonkowy format książki i nazwa polskiego wydawcy (Prószyński i S-ka), jak również okładkowa wzmianka o „przystępnym, żywym języku i osobistym tonie” przy pierwszym kontakcie nie nastawiły mnie zbyt przychylnie do pozycji (zbyt wiele rozczarowań przyniosły mi podobne „nowatorskie ujęcia tematu pisane barwnym językiem” - według wydawców; z reguły okazujące się merytorycznym stekiem bzdur od czasu do czasu luźno nawiązującym do faktów historycznych). Jednak pobieżne przejrzenie zawartości poprawiło mi nieco nastrój. Przejrzysty układ całości, rzeczowe przedstawienie problematyki poszczególnych rozdziałów, cały aparat w postaci map, tablicy chronologicznej, listy władców i indeksu (niestety tylko ogólnego) oraz bibliografii sprawiającej wrażenie poważnego potraktowania tematu sprawiły, że zdecydowałem się sięgnąć po tą lekturę.
Averil Cameron, profesor historii późnej starożytności i Bizancjum Uniwersytetu Oksfordzkiego, wieloletni wykładowca King’s College w Londynie, członek British Academy zajmuje się historią i literaturą późnego antyku oraz Bizancjum (w tym także dziejami Kościoła i historią intelektualną). Jest współredaktorem ”Cambridge Ancient History” (t. XII – XIV) i autorką wielu publikacji (w tym książek) dotyczących tego okresu.
Okres, którym zajmuje się niniejsza książka, obejmuje czas od wstąpienia Dioklecjana na tron w 284 r. (datę tę uznaje się za początek epoki późnego cesarstwa rzymskiego) aż po koniec IV w., kiedy to po śmierci Teodozjusza I w 395 r. cesarstwo zostało podzielone na dwóch jego synów: Honoriusza i Arkadiusza na część wschodnią i zachodnią – taką periodyzację (pomimo powszechnie uznawanych ram epoki – od IV do VII w.) przyjmuje autorka określając termin „późne cesarstwo rzymskie” i stawiając sobie za zadanie przedstawienie czytelnikowi pełnego obrazu czwartego stulecia.
Pożytecznym w moim przekonaniu zabiegiem jest wprowadzenie (w formie odrębnego rozdziału) przedstawiające tło trzeciego wieku, dzięki któremu czytelnik otrzymuje niezbędną porcję informacji pozwalających na płynne przejście do zasadniczego tematu książki. Jednak nim to nastąpi w kolejnym rozdziale autorka obszernie przedstawia problematykę źródeł, kończąc konkluzją, iż jej główni autorzy pozostają niezmienni (choć niekiedy inaczej są współcześnie postrzegani), jednak że w znaczącym wymiarze poszerzył się zakres materiału badawczego (obecnie można zaobserwować zwiększenie wpływu świadectw materialnych w stosunku do literackich).
Praca mi interesującą konstrukcję. Po dwóch pierwszych rozdziałach o których już wspomniałem, kolejnych pięć ma typowy układ chronologiczny, gdzie Averil Cameron przedstawia okoliczności i skutki panowania najbardziej charakterystycznych postaci okresu w zasadzie pomijając (zaledwie wzmiankując) osoby odnotowane wprawdzie w historii, jednak mające na nią niewielki wpływ. Kolejne cztery (i zarazem ostatnie) mają układ rzeczowy. Autorka kompleksowo podejmuje kwestie gospodarcze i społeczne, zagadnienia dotyczące wojskowości (zagrożenie barbarzyństwem, wpływ armii na stosunki zewnętrzne i wewnętrzne itp.) poprzez ogólne przedstawienie kultury IV w., kończąc na zagmatwanych dziejach i odrębności wschodniej części cesarstwa oraz samego Konstantynopola.
Po przeczytaniu całości myślę, że autorka zrealizowała swój zamysł ukazania pełnego obrazu czwartego stulecia na terenie cesarstwa, cel wytyczony w przedmowie, czyniąc to w sposób klarowny i przystępny.
Moim zdaniem jednym z podstawowych atutów pozycji jest jej konstrukcja; układ mieszany czyni pracę przejrzystą, zachęcając do sięgnięcia po nią w przyszłości przy okazji rozpatrywania innego problemu (choćby historii chrześcijaństwa). Za kolejny mogę uznać duży wybór odniesień do materiałów źródłowych i staranne opracowanie literatury uzupełniającej (tutaj kieruję także ukłony w stronę polskiego tłumacza i wydawcy, którzy nie zapomnieli o literaturze dostępnej na rynku polskim wydanej po 1993 r. czyli dacie ukazania się „The Later Ancient World” na rynku angielskim), co dla kogoś chcącego pogłębić swoją wiedzę w zakresie jakiegoś wycinka z zakresu tematu, o którym traktuje niniejsza pozycja może stanowić cenną wskazówkę. Następną kwestią jest obiektywizm autorki: w przypadku jakichkolwiek wątpliwości, gdy interpretacja źródła budzi spory przedstawia argumenty wszystkich stron. Zwraca uwagę też na konteksty społeczno gospodarcze (co mnie akurat niekiedy nudziło) oraz aspekty religijne.
Reasumując: książka mi się bardzo podobała. Mogę ją zarekomendować jako uzupełnienie podręcznika, jak również z czystym sumieniem polecić osobom chcącym poszerzyć swą wiedzę dotyczącej tematyki późnej starożytności do sięgnięcia po inne pozycje z bogatej bibliografii. Książka autorstwa Averil Cameron z pewnością do tego zachęca.