Piotr I Wielki - reformy potężnego cara po odbyciu

Na podstawie źródła Jean Louis’a de Bonnac chciałabym opisać fenomen wielkiego cara Rosji (od 1682), a od 1721 cesarz Wszechrosji - Piotr I Wielki. Niewiele posiadamy informacji na temat autora źródła. Wiem, że to dyplomata francuski w czasach Ludwika XIV.

W skrócie przybliżę wczesne lata Piotra I, które to wskazują, że od początku istnienia był wielką indywidualnością. Urodził się 30 maja 1672 roku. Syn Aleksego Michajłowicza z dynastii Romanowów oraz Natalii Kirłowej. Przyrodni brat Zofii, Iwana V oraz cara Fiodora III. Droga Piotra do władzy nie była prosta. Po bezpotomnie śmierci Fiodora III w 1682 roku, carem miał zostać jego rodzony brat 15- letni Iwan, lecz był obciążony różnymi schorzeniami fizycznymi oraz umysłowymi i nie dopuszczono go do władzy. Zaś młodszy Piotr, wówczas 10- letni, był zdrowy i inteligentny, więc to jego okrzyknięto władcą Rosji. Wszczęto bunt, który został krwawo stłumiony i proklamowano współrządy Piotra I i jego przyrodniego brata Iwana V. W ich imieniu regentką została 25- letnia Zofia i Wasilij Golicyn, zaś Piotr i jego matka osiedlili się w podmoskiewskiej wsi Preobrażenskoje. Tam ze swoich rówieśników stworzył 2 pułki, które wsparły go w 1689 roku podczas wystąpienia przeciw Zofii, którą odsunięto od władzy i osadzono w klasztorze.

Żądny wiedz Piotr, miał nauczycieli z kraju, a także z Europy zachodniej. Pasjonował się wojskowością, żeglugą, jak również techniką. Od 1689 roku samodzielnie rządził Rosją. Autor źródła informuje nas, że Piotr jako pierwszy z carów udał się za granicę, gdzie wyznawana jest inna wiara niż prawosławie. Jego "wielkie poselstwo" rozpoczęło się w marcu 1697 roku, czyli jak opuścił Rosję i wyruszył w słynną podróż na zachód. Jego orszak liczył około 250 osób na czele z admirałem Franciszkiem Lefort (Szwajcar), bojarzynem Fiodorem Gołowin, a także diak dumski Prokopiusz Woznicyn. Sam car występował incognito pod nazwiskiem Piotr Michajłow. Początkowo poselstwo dotarło do szwedzkiej Rygi, natomiast stąd wyruszyli do Mitawy, następnie do Lipawy w Kurlandii, gdzie Piotr po raz pierwszy w życiu zobaczył Morze Bałtyckie. Zachwycony morzem dalszą podróż do Piławy (dzisiejszy Bałtijsk) kontynuował statkiem handlowym "Święty Jerzy", a następnie przybył do Królewca (dzisiejszy Kaliningrad). W tym mieście Piotr spotkał się z elektorem brandendurskim Fryderykiem III, który podarował mu piękną jantarową boazerię, z której to po powrocie do Rosji stworzono osławioną Bursztynową Komnatę. Następnie udał się do Holandii i pracował tam przez kilka miesięcy w stoczni Kompanii Wschodnio-Indyjskiej, jako zwykły robotnik (cieśla okrętowy). Głównym celem pobytu Piotra I w tym kraju było wciągnięcie Holandii do działań przeciw Turcji. W styczniu 1698 roku przyjął zaproszenie zwierzchnika Niderlandów, a zarazem króla Anglii- Wilhelma III Orańskiego. Zwiedzał wszystko, co tylko mógł: stocznie, manufaktury, drukarnie, szpitale, instytucje administracyjne, teatry, opery, kościoły, muzea. W tym państwie także zbierał informacje, aby po powrocie do Rosji wprowadzić ulepszenia w każdej dziedzinie życia swych poddanych. W celu pozyskania sojuszników przeciw Turcji w połowie 1698 roku udał się także do Wiednia, lecz i tu nie znalazł sprzymierzeńców, ponieważ nie obawiano się wówczas Turcji. Oczy całe Europy zwrócone były na Hiszpanię, która nie miała króla. Car planował odwiedzić Wenecję i zapoznać się z flotą galerową, zaś będąc jeszcze w Wiedniu otrzymał wiadomość o buncie strzelców w Moskwie i postanowił wrócić do ojczyzny. W drodze powrotnej spotkał się w Rawie Ruskiej z królem Polski Augustem II, próbując uzyskać u niego poparcie, jako sojusznika do wojny ze Szwecją. Zawarli porozumienie dotyczące walki przeciw krajowi Trzech Koron oraz Piotr zwiedził Wieliczkę (szczególnie podobały mu się trzy podziemne kaplice). Będąc już w Rosji bardzo krwawo stłumił bunt i na jego polecenie na Placu Czerwonym wykonano ponad tysiąc egzekucji. Masakrę tą oglądał osobiście w asyście przyjaciół. Całą Rosję ogarnął strach i przerażenie, o to właśnie chodziło carowi.

Po powrocie z "wielkiego poselstwa" był przerażony anarchią swych prawosławnych poddanych. Postanowił to zmienić poprzez wprowadzenie w życie rygorystycznych reform na zachodni wzór. Rozpoczął je od zmiany obyczajowości, rozkazując bojarom golić brody, jeśli chcą wejść na dwór. Czasami Piotr sam golił brody innym i skracał ich ubrania. Mogli je nosić chłopi, a także duchowieństwo, zaś mieszczaństwo za opłatą nawet do trzydziestu tysięcy rubli. Żony bojarów uczył osobiście tańców zachodnich oraz wprowadził palenie tytoniu i picie kawy. Na swym dworze wymagał noszenia niemieckich stroi i brania udziału w życiu towarzyskim. Początkowo nowe propozycje Oświeconego car, napotkały ostry sprzeciw, lecz z czasem arystokracja rosyjska przyswoiła sobie zachodnie obyczaje i kulturę. Nakazał szlachcie uczęszczać do szkół, aby nadrobić braki w wykształceniu. W tym celu utworzył nowe szkoły w Petersburgu: Akademię Morską w 1715 roku, a także Akademię Nauk w 1724 roku, na wzór francuski, lecz ta została otwarta już po jego śmierci w 1725roku. Uprościł alfabet poprzez zastąpienie starocerkiewno-słowiańskiego pisma na grażdankę. Piotr I zreformował kalendarz, zastępując poprzedni, który datowano "od stworzenia świata", na kalendarz juliański. Według dekretu początek roku ma przypadać 1 stycznia, a nie jak uprzednio 1 września. Car planował, że Rosja w XVIII wiek wkroczy jako państwo bliższe o krok, w swej obyczajowości, do wielkich państw Europy zachodniej. Piotr I ogromnie pragną, aby jego kraj nie był postrzegany przez obcych, jako najbardziej nieokrzesany i ciemny naród, jak podaje Bonnac. Miał ambicję przeobrazić społeczeństwo rosyjskie, nie wracając do tradycji staroruskich. Doskonale mu się to udało, szczególnie dzięki represjom i rządzeniem krajem twardą ręką, bez żadnych przywilejów.

Piotr I ogromną wagę przywiązał również rozbudowie armii i jej reorganizacji. Zrezygnował z pospolitego ruszenia szlachty i wojsk zaciężnych. Wprowadził obowiązkowy pobór do wojska, od 25 roku życia, na czas nieokreślony. Jego stała armia była liczna, około 200 tysięcy, lecz w znacznej mierze składała się z formacji nieregularnych, o małej sprawności bojowej. Car zniósł oddział strzelców, nazywał ich "łajdakami, a nie żołnierzami". Piotr I wprowadził nowy regulamin wojskowy w 1698 roku. "Potieszne" pułki : Preobrażeński Pułk Gwardyjski i siemionowski, były pułkami gwardyjskimi. Przy tych pułkach utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali oficerskie wykształcenie. Służyli tam jako prości żołnierze i dragoni, a następnie awansowali na stanowisko oficerskie w pułkach liniowych. Istniała także regularna armia i w 1700 roku było 40 tysięcy regularnego wojska liniowego. Sam Piotr zaczynał w wojskowości od rangi dobosza i przez sześć miesięcy utrzymywał się z żołdu, jak również spał w namiocie. Chciał pokazać szlachcie i wszystkim, że nie ma problemu, aby szybko znaleźć się na wysokim stanowisku. Do armii ściągnął zachodnich oficerów, aby jego wojsko było na poziomie europejskim. Na tym szczeblu reform ogromnie skupił się nad ulepszeniem sił militarnych, ponieważ planował uderzyć na Szwecję ( Wojna Północna). Wygrał decydującą bitwę pod Połtawą w 1709 roku i Rosja miała dostęp do morza, które tak uwielbiał car. Utworzył najsilniejszą na Bałtyku flotę wojenną. Składała się ona z 50 wielkich statków żaglowych i 800 galer (stan pod koniec wojny północnej). Również zbudował stocznię.

Szlachta w czasach Piotra I miała skróconą swobodę osobistą i całkowicie była uzależniona od cara. Ciągle zmieniały się po wojnie pozycje urzędników i instytucji. Jedną z najważniejszych reform administracyjnych cara było utworzenie Senatu Rządzącego w 1711 w miejsce Dumy Bojarskiej, którą zlikwidował. Oczywiście Senat był pod ścisłym nadzorem Piotra, gdyż dążył do objęcia wszystkich dziedzin życia państwowego. On powoływał ministrów, ale istniały także dawne prikazy. Od 1717 roku w ich miejsce powoływano kolegia. Znacznie łatwiej można było dostać się z niższych warstw społecznych do Senatu, aniżeli do Dumy złożonej z arystokratów. Do kompetencji tego organu należało: kontrola nad administracją i sądownictwem, wystawianie dekretów panującego, pobór podatków, wydatki państwowe (np. na armię), rozwój handlu zagranicznego. Car doskonale orientował się w rozległości swego olbrzymiego państwa, lecz w celu lepszej kontroli, i celom wojskowym i fiskalnym ogłosił nowy dekret. W 1708 roku podzielił kraj na osiem wielkich okręgów administracyjnych, tzw. guberni (moskiewską, ingermenlandzką, smoleńską, kazańską, azowską, sybirską, kijowską, archangielską). Na ich cele stali gubernatorzy. Gubernie dzieliły się na pięćdziesiąt prowincji, a te ostatnie na dystrykty. W ten sposób władca absolutny scentralizował władzę.

W 1712 r. Piotr przeniósł stolicę Rosji z Moskwy do Petersburga, który nakazał zbudować. Masowo i pod przymusem przesiedlał tam ludzi i tylko w tym mieście pozwolił na budowanie domów z kamienia, spowodowało to wielki napływ architektów i rzemieślników. Szczególnie budowano wielkie gmachy państwowe, siedziby władz, jak również warsztaty dla armii i floty. Potężny car musiał także zreformować Kościół rosyjski. Dnia 25 stycznia 1721, na mocy dekretu Piotr I, w miejsce godności patriarchy Kościoła prawosławnego wprowadził Synod Świątobliwy. W którego skład wchodziło 12 osób wyznaczonych (oczywiście) przez cara spośród wyższego duchowieństwa. Synod zajmował się zarówno podejmowaniem decyzji w sprawach o charakterze czysto religijnym, a także spełniał obowiązki konsystorza, w tym rozsądzanie spraw o odstąpieniu od wiary. Całkowicie zlikwidował samodzielność Kościoła i sam stanął na jego czele. Powszechnie były dostępne książki z dogmatami wiary, kazania i nauki ojców Kościoła. Absolutny władca nakazał by biskupi zakładali seminaria duchowne, gdzie oprócz teologii uczono także gramatykę, geografię, historię, arytmetykę z geometrią, logikę, retorykę, fizykę oraz politykę. Ambona służyła jako tuba polityczna, z której ogłaszano nowe dekrety i była łącznikiem do przekazywania informacji od władcy.

Piotr I ogromnie interesował się również sprawami gospodarczymi i ekonomicznymi. Szczególnie popierał rozwój manufaktur. Wielki nacisk kładziono na uralskie huty i kopalnie, z których jak się szacuje osiągano 20 tysięcy ton rocznie u schyłku panowania cara i eksportowano stąd żelazo. Wydobywano również srebro i inne rudy na terenach za Bajkałem. Za Piotra I powstało łącznie około dwustu manufaktur. Dla potrzeb wojennych przeważnie produkowano w nich: broń, płótno żaglowe i sukno na mundury. W manufakturach pracowali ludzie z miast i chłopi na zasadzie wolnego najmu. Dla jeszcze lepszego rozwoju ekonomicznego pozwalano właścicielom manufaktur na zakup całej wsi wraz z jej mieszkańcami. Rząd także udzielał im pożyczek, umożliwiał nabywanie surowców i zezwalał na wydobywanie rudy. Piotr chciał, aby jego państwo było samowystarczalne i rozwijał się przemysł rosyjski, dlatego zabronił importować niektóre towary z zagranicy, lub nakładał na nie bardzo wysokie cło. Za to władca popierał eksport szczególnie:
żelazo, drzewo, konopie, skóry i len. W związku z wywozem udoskonalił się bałtycki handel morski. Na wzór Holandii car pragnął połączyć swój kraj siecią dróg wodnych i budował kanały śródlądowe. Połączył np. dorzecza Wołgi z Bałtykiem- Kanał Wyszniewołocki. Rozwinęły się tez takie gałęzie przemysłu jak: jedwabnictwo, papiernictwo, wyrób dywanów oraz wiele innych. Największym przedsiębiorstwem przemysłowym była stocznia Admiralicji w Petersburgu. Zatrudniała wtedy około 10 tysięcy robotników! Polityka gospodarcza Piotra I jest niebywale dodatnia i pod koniec jego panowania wartość eksportu szacuje się na 4,2 miliona rubli, zaś importu 2,1 miliona.

Stosunek Piotra do ludzi jest chłodny, a wręcz okrutny, jeśli się jemu przeciwstawiają, lub nie działają tak jak on nakazał. Świadczy o tym fakt jak postąpił z pierworodnym synem Piotrem. Obawiając się, że chce zagarnąć władzę, kazał go torturować i wskutek tego przyszły car zmarł w więzieniu w 1718 roku. Dla cara nie istotne było pochodzenie jakiejś osoby, lecz to czy potrafią myśleć tak jak on. Wielu ludzi niskiego pochodzenia zrobiło wielką karierę za jego panowania i tytan obdarowuje zaufanych wielkimi majątkami ziemskimi oraz nadaje im najwyższe godności państwowe i arystokratyczne tytuły np.: Mienszykow, Jagużyński czy Szafirow. Powoływał także cudzoziemców. Jego żoną była litewska chłopka Marta Skawrońska, która ukazem z 1711 roku została uznana za żonę Piotra I i w 1724 roku ogłoszona carycą, jako Katarzyna I. Urodziła carowi 11 dzieci. Po śmierci imperatora Wszechrosji (w wieku 53 lat), ona panowała w latach 1725-1727. Wielki reformator wydał ustawę w 1722 r., że to on za życia wyznaczy swego następcę, lecz zmarł 28 stycznia 1725 roku w na skutek silnego przeziębienia.

Piotr I Wielki to bardzo indywidualny i wyjątkowy monarcha, gdyż łączy w sobie geniusza z ogromnym okrucieństwem. Stworzył z Rosji ogromne imperium z leniwego pysznego i barbarzyńskiego ludu, a także zmagał się z bezwładem, słabościom i zacofaniem. Dzięki temu, że rządził tak silną ręką urzeczywistnił swe marzenia i zeuropeizował naród. W czasie swego "wielkiego poselstwa" pracował jako: cieśla, majtek, dobosz, i żołnierz, w celu poznania wszystkich dziedzin "od podszewki". Dobrze zna zagadnienia dotyczące marynarki, sztuki wojskowej, fortyfikacji i budownictwa. Przykłada się również do historii starożytnej i nowoczesnej, jak pisze Bonnac. Wojuje kosztem tysięcy ludzkich istnień z Turkami i Szwedami, poświęca życie tysięcy, wznosząc na moczarach swą nową stolicę- Petersburg. Osiągnął swój cel, nie zważając na nic i na nikogo. Zawsze robił to na co miał ochotę, będąc wielkim despotą. Mam nadzieję, że taka postać nie pojawi się w naszych czasach...

Opracowanie: Justyna Niemyńska