Roślinność świata - informacje ogólne

Zróżnicowanie szaty roślinnej na Ziemi zależy od wielu czynników: ukształtowania powierzchni, rodzaju podłoża, przeszłości geologicznej, specyfiki flory danego obszaru, przede wszystkim jednak od klimatu. Ta ostatnia zależność jest na tyle silna, że wyróżniane s strefy klimatyczno-roślinne, w których występują te same bądź pokrewne formacje, mimo iż w ich skład mogą wchodzić inne gatunki roślin. Podobne są na przykład śródziemnomorska makia i południowoafrykańskie fynbos, chociaż trudno tam znaleźć nawet rośliny zaliczane do tej samej rodziny.

Strefa wiecznie zielonych wilgotnych lasów równikowych

Klimat przez cały rok gorący (średnia temperatura 250-280C) i wilgotny. Roczna suma opadów przekracza 1500 mm, lokalnie zbliża się aż do 10 000 mm, jednak ważniejszy od wysokości opadów jest ich rozkład. Pora sucha w ogóle nie występuje bądź trwa krócej niż 3 miesiące. Skład gatunkowy wilgotnych lasów równikowych jest wyjątkowo zróżnicowany. Łatwiej w nich znaleźć 100 różnych gatunków drzew niż 100 drzew należących do jednego gatunku. Dzięki szybkiemu obiegowi materii przyrost biomasy jest, mimo ubóstwa gleb, bardzo wysoki. Klimat tej strefy jest bardzo stabilny, wilgotny jednakże różnice mikroklimatu między dnem lasu a wierzchołkami drzew bywają znaczne, co ma wpływ na różnorodne przystosowania u roślin, np. występowanie cech kseromorficznych u epifitów zamieszkujących korony drzew. Nie ma pór roku, brak, więc (albo jest ona bardzo słabo zaznaczona) sezonowej rytmiki rozwoju-kwitnienie, owocowanie, pojawianie się nowych liści następuje równocześnie. Roślinność jest tu zwykle bogata, bujna a struktura lasu skomplikowana, wielopiętrowa. Ogromne też jest zróżnicowanie gatunkowe-dominują drzewa (kilkadziesiąt gatunków na 1ha), epifity, liany, epifile.

Rozmieszczenie geograficzne: Ameryka Pd. – zwłaszcza Amazonia, Gujana, Kolumbia; Ameryka Środkowa – od południowych regionów Meksyku do Panamy; Afryka – Kotlina Kongo oraz wybrzeża Zatoki Gwinejskiej; Azja Południowo – Wschodnia – Półwysep Indyjski, Indochiny, Półwysep Malajski, Archipelag Malajski; Australia Północno – Wschodnia

Strefa podrównikowych lasów ulistnionych w porze deszczowej i sawann

Klimat gorący z wyraźnie zaznaczoną porą suchą, trwającą od 3 do 9 miesięcy. W zależności od długości pory suchej występują różne typy roślinności – lasy monsunowe, lasy częściowo zrzucające liście w porze suchej, zarośla (często kolczaste) i sawanny-, czyli formacje z przewagą roślinności trawiastej nieraz osiągające olbrzymie rozmiary, jak afrykańska trawa słoniowa (Pennisetum purpureum) dochodząca do 5 metrów wysokości. Drzewa są na sawannach nieliczne i niemal wszystkie zrzucają liście w porze suchej. Większe zagajniki rosną tylko nad rzekami, gdzie tworzą lasy galeriowe. Niektóre gatunki drzew są bardzo cenione, zwłaszcza, jeśli zachowują liście w porze suchej, gdyż dostarczają wtedy ludziom i zwierzętom cienia, a często także pokarmu. Drzewa i trawy konkurują tu o wodę
- kształtowane są przez różne czynniki. Jedynie część sawann powstała na skutek warunków klimatycznych, inne są prawdopodobnie w znacznej części pochodzenia antropogenicznego lub uwarunkowane są edaficznie (np. sawanny zalewowe, sawanny na ubogich glebach)

Rozmieszczenie geograficzne: Ameryka Południowa – dorzecze Orinoko oraz obszary na wyżynie Brazylijskiej; Afryka – cały obszar sudańsko – zambezyjski; Azja Półwysep Indyjski i Indochiny; Australia – prawie całe wnętrze kontynentu.

Strefa gorących półpustyń i pustyń

Obejmuje obszar o wyjątkowo skąpych opadach. Roślinność jest bardzo uboga, chociaż miejsca jej pozbawione należą do rzadkości. Do niekorzystnych warunków klimatycznych najlepiej przystosowały się efemery – rośliny o bardzo krótkim okresie wegetacyjnym – bądź też sukulenty gromadzące wodę na okres suszy. Innymi formami przystosowania są długie systemy korzeniowe. Pozwalają one sięgać zarówno po wodę podziemną zalegającą na dużej głębokości, jak też czerpać ją z rozległego obszaru tam, gdzie epizodyczne deszcze zraszają powierzchniową warstwę gruntu. Silny wiatr działa wysuszająco, a duża insolacja powoduje nagrzewanie się podłoża. Różne typy pustyń (skalista, żwirowa, piaszczysta) oferują roślinom różne możliwości egzystencji. Sprzyjające roślinności są koryta rzek okresowych, obniżenia międzywydmowe i oazy; skąpa pokrywa roślinna pojawia się tylko w miejscach, w których może zgromadzić się nieco wody. Rośliny przystosowane do tego typu siedliska to: kserofity, i wspomniane już przeze mnie sukulenty, czasem również rośliny o zmiennej ilości wody w organizmie (poikiolohydryczne – tzw. Róże jerychońskie), efemerofity (geofity i terofity). Często na pustyniach występują siedliska zasolone, na których mogą rosnąć rośliny tylko o specjalnych przystosowaniach- halofity. W oazach rozwija się roślinność mezofijna.

Rozmieszczenie geograficzne: Afryka – Sahara oraz na południu kontynentu pustynia Namib i półpustynie Karru i Kalahari; Azja – pustynie na Półwyspie Arabskim, pustynia Negew, pustynie syryjskie i irańskie, pustynie Thar i Sind na Półwyspie Indyjskim; Ameryka Północna – Pustynia Sonorska, półpustynne w Meksyku; Ameryka Południowa – nabrzeżne pustynie peruwiańskie i chilijskie; Australia – obszary półpustynne i pustynne zajmujące częściowo wnętrze kontynentu.

Strefa lasów i zarośli twardolistnych

Stanowiły ją pierwotnie zimozielone lasy. Do dziś przetrwały niewielkie ich fragmenty, a miejsce lasów zajęły wiecznie zielone, gęste zarośla, wysokie do około 10 metrów, często kolczaste. Taka jest śródziemnomorska makia: tonąca w kwiatach już od lutego, latem przesycona zapachem olejków eterycznych, szarozielona jesienią i zimą.

Panuje tu klimat z wilgotną zimą i suchym latem. Drzewa i krzewy mają twarde i sztywne liście, często zimozielone. Rośliny zielne posiadają przystosowania do suchego klimatu: jedne mają liście pokryte białym kutnerem, inne mają liście drobne, łuskowate lub igłowate; często funkcje asymilacyjne pełnią łodygi. Zdarzają się poduszkowate formy wzrostu. Roślinność zróżnicowana w zależności od miejsca występowania, nosi różne nazwy, min. Makia, garig, frygana (region morza śródziemnomorskiego), fynbos (Afryka Południowa), chaparral (Kalifornia).

Rozmieszczenie geograficzne: obszar śródziemnomorski (Europa Pd., Azja Zach., Afryka Pn.); Afryka Pd. – Kraj Przylądkowy; Ameryka Pn. – Kalifornia; Ameryka Pd. – Chile; Australia Pd. – Zach. Wpływ człowieka na roślinność, zwłaszcza w obszarze śródziemnomorskim, trudno ocenić ze współczesnej perspektywy. Przypuszczalnie większość spotykanych tu zbiorowisk jest dziełem długotrwałej gospodarki ludzkiej. Wynika to z istnienia w tym regionie starych kultur, które zmieniały przyrodę od kilku tysięcy lat.

Strefa wiecznie zielonych lasów klimatu umiarkowanego

Lasy w tej strefie zrzucają liście na zimę i rosną w zasięgu wpływów oceanicznych. Występują na glebach brunatnych, znacznie żyźniejszych niż bielice powstające pod borami iglastymi. Lasy liściaste są formacją zróżnicowaną Wyróżnić można wiele ich typów, na przykład buczyny, dąbrowy, olsy, łęgi, grądy, lasy kasztanowe. Lasy amerykańskie i azjatyckie są bardziej zróżnicowane gatunkowo niż europejskie.

Jest to strefa o klimacie bardzo wilgotnym, dość ciepłym, związanym najczęściej z wpływami morskimi. Lasy są tu bogate w gatunki, o skomplikowanej strukturze, występuje wiele epifitycznych mszaków. Liście drzew są często skórzaste, lśniące, podobne do liści wawrzynu – stąd używana niekiedy nazwa „lasy wawrzynolistne”. Na niektórych obszarach zachowały się prawdopodobnie fragmenty reliktowej, trzeciorzędowej szaty roślinnej.

Rozmieszczenie geograficzne: Azja – największe powierzchnie lasy tego typu zajmują w zachodnich i środkowych Chinach, między zwrotnikiem raka a 320N, oprócz tego w Korei, na wyspach Japońskich, na południowo - wschodnich stokach Himalajów (Nepal, Assam) oraz na Zakaukaziu (Kolchida, Tałysz); Ameryka Pn. – w południowo – wschodnich regionach Stanów Zjednoczonych (Floryda) oraz na zachodnim wybrzeżu, w Górach Kaskadowych, Nadbrzeżnych i w Kolumbii Brytyjskiej; Ameryka Pd. – Chile (tzw. Lasy waldiwijskie) oraz na Wyżynie Brazylijskiej (lasy araukariowe); Wyspy Kanaryjskie; Afryka Pd. (lasy knysna); Australia – Nowa Południowa Walia oraz na Tasmanii; Nowa Zelandia.

Strefa lasów liściastych zrzucających liście na zimę.

Strefę tą charakteryzuje klimat umiarkowany z krótkim okresem zimowym, zimą niezbyt surową i opadami w ciągu całego roku. Lasy mają wyraźnie zaznaczoną strukturę piętrową: piętro drzew, krzewów i runa. Sezonowość w rozwoju runa – intensywny rozwój następuje przed rozlistnieniem się drzew (dostęp światła), rośliny szybko kończą cykl życiowy, rozsypują nasiona, części nadziemne obumierają lub pozostają tylko części wegetatywne. Lasy często z dominacją jednego gatunku, np. buczyny, dąbrowy, czasem są to lasy wielogatunkowe (np. grądy). Zbiorowiska naturalne są bardzo zmienione w skutek długotrwałej działalności człowieka. Wyróżnić tu można zbiorowiska półnaturalne(np. łąki, pastwiska) oraz zbiorowiska sztuczne(np. pola uprawne).

Rozmieszczenie geograficzne: Europa Zach., Środk. i Wsch.; Azja Zach. – południowo- zachodnie obszary Syberii; Azja Wsch. – północno – wschodnie regiony Chin, Korea, Japonia; Ameryka Pn. – część atlantycka.

Strefa stepów i pustyń chłodnych

Panuje tu klimat suchy, surowy, zwłaszcza w głębi kontynentów; występują formacje bezdrzewne, gdyż ograniczona ilość opadów uniemożliwia egzystencję roślin drzewiastych. Występują one tylko w miejscach dobrze zaopatrzonych w wodę, np. wzdłuż rzek (lasy galeriowe). Wyróżnić można następujące typy stepów (w zależności od typów opadów): step kwietny (łąkowy), z dużą ilością bylin; step ostnicowy, zdominowany przez trawy; step piołunowy, suchy stanowiący przejście do półpustyń i pustyń chłodnych. Pustynie chłodne charakteryzują się suchym z surowymi, mroźnymi zimami. Typy pustyń: pustynia efemerofitowa („step głodowy”), z bardzo krótkim okresem wegetacji; pustynia gipsowa, kamienista; pustynia słonoroślowa; pustynia piaszczysta.

Rozmieszczenie geograficzne: Obszary stepowe to przede wszystkim Europa Pd. – Wsch. – Węgry, Ukraina; Azja Środk. – Mongolia; Ameryka Pn. – prerie między górami Skalistymi a Missipi; Ameryka Pd. – pampa argentyńska. Pustynie – najlepiej rozwinięte i zajmujące największy obszar znajdują się w Azji: Azja Środk. – Zach. – pustynie irano – turańskie (częściowo zaliczane do pustyń gorących, a częściowo – jak pustynie Kara – Kum i Kyzył – Kum – do pustyń chłodnych) oraz pustynie kazachska – dżungarskie; Azja Środk. – pustynie bardzo zróżnicowane w wielu regionach, min. Pustynia Ordos nad rzeką Huang – ho, Kotlina Kaszgarska z pustynią Takla Makan, Ałaszan, Peiszan, Gobi (odrębnie należy traktować pustynny obszar Tybetu i Pamiru, gdzie na wyżynach, sięgających 4000 m n.p.m., występują pustynie wysokogórskie); Ameryka Pn. – pustynie i półpustynie chłodne w kotlinach śródgórskich pomiędzy Górami Skalistymi a Sierra Nevada; Ameryka Pd. – niewielkie obszary półpustyń chłodnych w Patagonii.

Strefa borealnych lasów szpilkowych (tajga)

Strefa ta wykształciła się tylko na północy. Panuje tu klimat umiarkowany chłodny kontynentalny. Opady są tu niezbyt wysokie, lecz przy niskim parowaniu wystarczające dla rozwoju roślinności. W podłożu występuje często wieczna zmarzlina, która częściowo rozmarza latem, zwiększając ilość wody w glebie. Największe tereny zajmuje na Syberii i w Kanadzie. Jest bardzo uboga i monotonna, przeważają w niej jednogatunkowe drzewostany szpilkowe (sosnowe, świerkowe bądź modrzewiowe), niekiedy z domieszką drzew liściastych, np. brzóz, olch, wierzb, topoli, miejscami nawet jednowiekowe, gdyż przy granicy z tundrą odtwarzanie lasu dokonuje się raz na wiele lat, gdy przy szczególnie korzystnych warunkach pogodowych młode siewki mogą przetrwać do następnego roku.

Warstwa krzewów jest słabo wykształcona, runo dobrze rozwinięte, ale ubogie w gatunki, dużą rolę natomiast odgrywają krzewinki. Mszaki i porosty. Istnieją dwa typy tajgi: tajga ciemna, zbudowana z drzew zimozielonych, i jasna (świetlista) – z drzew zrzucających igliwie (modrzewi). Tajga jasna występuje w klimacie kontynentalnym, na środkowych i północno – wschodnich obszarach Syberii. Ważnym składnikiem tej strefy są torfowiska, których występowanie związane jest z nadmiarem wilgoci w podłożu. W niektórych miejscach torfowiska zajmują ogromne obszary (np. na Nizinie Syberyjskiej). Wyróżnia się trzy typy torfowisk: wysokie, przejściowe i niskie.

Rozmieszczenie geograficzne: Europa – od Półwyspu Skandynawskiego po Ural, pasem szerokości ok. 1000 km; w Azji pas ten rozciąga się przez cały kontynent, podobnie jak na terenie Ameryki Pn.

Strefa tundry i roślinności polarnej.

W klimacie zimnym, o bardzo krótkim okresie wegetacyjnym, występuje formacja bezdrzewna zwana tundrą. Dodatkowym utrudnieniem dla roślinności są huraganowe wiatry oraz nietypowe warunki oświetlenia – w czasie nocy polarnej (kilka miesięcy) oświetlenie jest bardzo słabe, a jedynie w czasie tzw. Dnia polarnego na tyle intensywne, by umożliwić wegetację. W podłożu występuje wieczna zmarzlina, częste są zjawiska solifluksji, czyli spływania gleb. Na południu tundra graniczy z obszarem tajgi poprzez strefę przejściowa, zwaną lasotundrą. W obrębie lasotundry przebiega polarna granica lasu, której występowanie wywołane jest czynnikami klimatycznymi.

Wyróżnia się kilka typów tundry, z których najczęstsze to: tundra krzewinkowa i tundra mszysto – porostowa. Tundra krzewinkowa występuje na terenach z grubą pokrywą śniegu, w klimacie wilgotniejszym, oceanicznym. Na obszarach bardziej suchych, o podłożu kamienistym, panuje tundra mszysto – porostowa. Na północ od strefy tundry – w klimacie skrajnie niekorzystnym, z trwałą pokrywą śniegu i lodu - rozciągają się pustynie polarne, prawie pozbawione roślinności. Nielicznie trafiają się tu mchy i porosty, a na powierzchni śniegu rozwija się krioplankton.

Rozmieszczenie geograficzne: na kontynencie euroazjatyckim i północnoamerykańskim tundra zajmuje najbardziej na północ wysunięte obszary. Występuje
też na wyspach Morza Arktycznego, na wybrzeżach Grenlandii i na Islandii. Tundra antarktyczna kształtuje się pod wpływem surowego klimatu oceanicznego. Fizjonomicznie podobna jest do tundry północnej, jednak jest uboższa florystycznie, występują w niej liczne rośliny poduszkowe oraz zbiorowiska trawiaste. Na Antarktydzie roślinność jest skrajnie uboga (dwa gatunki roślin naczyniowych, liczne mszaki i porosty) i zajmuje tylko niewielkie
skrawki lądu wśród lodów

Tabela 1 - Państwa roślinne

Piętro Roślinność Tatry Bieszczady Babia Góra Śnieżka Alpy Kaukaz HimalajeWsch.
Najwyższy szczyt (m n.p.m) 2655 1346 1723 1602 4807 5633 8848
Niwalne Brak -lodowce - - - - 4300-4807 3100-5633 5700-8848
Subniwalne Mszaki-Nagie skały 2300-2655 - - - 3100-4300 5000-5700
Alpejskie Wysokogórskie łąki 1800-2300 1100-1346 1650-1723 1450-1602 2200-3100 2500-3100 4200-5000
Subalpejskie Krzaczaste zarośla 1550-1800 brak 1400-1650 1250-1450 1500-2200 2200-2500 3700-4200
Regiel górny Lasy iglaste 1200-1550 brak 1150-1400 1000-1250 1000-1500 1000-2200 2000-3700
Regiel dolny Lasy liściaste ok. 600-1200 600-1100 600-1150 500-1000 800-1000 550-1000 1000-2000
Pogórze Roślinność jak na niżu Do 600 Do 600 Do 600 Do 500 Do 800 Do 550 Do 1000
Tabela 2 Piętra roślinne w górach

Strefa Klimat Charakterystyka florystyczna - Przykład

Wiecznie zielone wilgotne lasy równikowe (tropikalne) Parny i gorący, temp. stale ok. 280C, obfite codzienne opady Dżungla. Bogactwo gatunków flory i fauny. Przeważają wysokie drzewa o wysmukłych pniach. Liczne liany i epifity (np. storczyki, mszaki, paprocie, glony). Występuje pionowa stratyfikacja roślinności. Kotlina Kongo, Amazonia, Archipelag Malajski

Nad brzegami mórz-namorzyny (mangrowe) złożone z roślin o korzeniach zalewanych w czasie przypływów. Niewysokie, gęste lasy ubogie w gatunki. Wybrzeża Brazylii i Nowej Gwinei

Wiecznie zielone lasy subtropikalne Podzwrotnikowy, wilgotny Roślinność o charakterze zubożałych lasów równikowych Pd. - wsch. Chiny
Okresowo sucha strefa roślinności podrównikowej Stosunkowo małe opady, cykliczne zmiany temp. Sawanna- trawiasta równina z rzadko rosnącymi krzewami i drzewami (np. palmy, akacje, baobaby). Sudan, Nizina Orinoko

Lasy monsumowe na terenach okresowo suchych. Drzewa mają liście tylko w porze deszczowej. Indie, Indiochiny, Kuba

Suche lasy i zarośla równikowe (akacja, wilczomlecz). Niektóre są antropogeniczne, np. busz Australia, Wyż. Brazylijska

Pustynie i półpustynie Pustynne klimaty różnych stref klimatycznych Pustynie-prawie całkowicie bez roślinnościPółpustynie- skąpa roślinność i uboga fauna

Pustynie gorące- rośliny przeżywające suszę w postaci nasion lub podziemnych narządów przwetrwalnych, a także sukulenty gromadzące wodę w liściach(aloes, agawa) lub łodygach (wilczomlecze, kaktusy) oraz suchorośla Sahara, Namib. Płw. Arabski, Wlk. Pustynia Wiktorii

Pustynie chłodne- więcej roślinności, brak sukulentów. Liczne trawy i turzyce Gobi, Takla Makan, Nevada

Roślinność twardolistna Śródziemnomorski Na obszarze śródziemnomorskim roślinność pierwotna (m.in. dąb korkowy) wyparta przez antropogeniczną makię (zarośla: mirt, pistacja, rozmaryn, lawenda), a w Kalifornii i Meksyku przez tzw. chaparral (gł. mącznica i sprowadzany z Australii eukaliptus) Wybrzeże M. Śródziemnego, Kalifornia, Kraj Przylądkowy

Stepy Ciepły, kontynentalny Zbiorowiska niskich traw oraz wysokich (do 250 cm wys.) bylin. Niemal brak drzew. Am. Pn-preria, Am. Pd-pampa
Lasy liściaste zrzucające liście na zimę Umiarkowany ciepły morski Lasy z niewielką liczbą gatunków drzew (m.in. dąb, buk, grab, wiąz, jesion, klon, lipa, olcha). Bogate runo i podszyt. Rzadkie pnącza Europa Zach., środkowe wybrzeże USA

Borealne lasy iglaste Umiarkowany ciepły morski Lasy iglaste, dominuje świerk, sosna, limba, jodła, modrzew. Runo i podszyt słabo rozwinięte. Charakterystyczny element to torfowiska Syberia (tajga), Płw. Skandynawski, Kanada

Roślinność subarktyczna i arktyczna Subpolarny Tundra- niska roślinność (krzewinki, trawy, turzyce, mchy i porosty), często tworząca zwarte poduszki. Bardziej na południe karłowate brzozy i wierzby. Latem powstają rozlewiska Alaska, Pn. Kanada, Pn. Syberia, wyspy Arktyki

Roślinność subantarktyczna i antarktyczna Polarny Nieliczne rośliny, ale brak drzew i krzewów. Bliżej bieguna jedynie nieliczne glony, porosty i mszaki w miejscach odkrytych przez lód. Na pozostałych obszarach lodowa pustynia Antarktyda, wyspy Antarktyki