Reformy Piotra I

Piotr I w dziejach Rosji jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych reformatorów. Jego reorganizacja objęła niemal wszystkie dziedziny życia: administrację państwową, wojsko, gospodarkę, oświatę i kulturę, cerkiew, sprawy finansowe. Po powrocie z zagranicy, car wprowadził pierwsze innowacje w sferze obyczajowej. Jednak przedtem doszło do ważnej i radykalnej zmiany, przekształcającej dotychczasowy system kalendarzowy i rachubę lat: z dniem 1 I 1700 r. Rosja zarzucała poprzednio stosowaną rachubę lat od tzw. początku świata oraz dzień 1 września jako początek roku, przyjmując kalendarz juliański.

Z reform o charakterze administracyjno-politycznym do najważniejszych należy utworzenie Senatu i kolegiów oraz ustanowienie nowego podziału administracyjnego. Senat, zwany Senatem Rządzącym powstał w roku 1711 na miejsce dotychczasowej Dumy Bojarskiej, która nie odpowiadała warunkom i potrzebom ówczesnego państwa. Duma składała się tylko z przedstawicieli arystokracji, a tymczasem godności zaczęli otrzymywać ludzie z niższych warstw. Prócz tego Duma stanowiła organ o charakterze nie urzędniczym. Senat zaś, pomyślany wprawdzie jako najwyższa instytucja państwowa zależny był całkowicie od cara i wypełniać miał przede wszystkim jego rozporządzenia. Senat sprawował funkcje kontrolne nad administracją i sądownictwem, publikował dekrety carskie i komentarze do nich, zajmował się sprawami związanymi z poborem podatków, wydatkami państwowymi i rozwojem handlu zagranicznego, przeprowadził tzw. rewizję w różnych instytucjach terenowych, zastępował wreszcie cara w czasie jego pobytu poza granicami Rosji np. podczas wyprawy pruckiej. Przy Senacie działał i właściwie nadzór nad jego działalnością sprawował prokurator generalny.

Kolegia powstawały od roku 1717 zamiast dawnych prikazów, jako centralne instytucje resortowe z kompetencjami ściśle określonymi i z kolegialnym systemem działania i decydowania. Na czele kolegium stał prezydent, w skład jego wchodzili wiceprezydent (zazwyczaj cudzoziemca), radcy i asesorowie. Początkowo stworzono dziewięć kolegiów: trzy tzw. „główne” lub „państwowe” – wojskowe, marynarki i spraw zagranicznych; trzy gospodarcze – górnicze, przemysłowe i handlowe oraz trzy finansowe – kolegium przychodów, rozchodów i kontroli. Z czasem kolegia likwidowano (np. złączono z Senatem kolegium kontroli), a powołano nowe, jak kolegium sprawiedliwości czy kolegium do spraw ukraińskich.

W 1708 roku sklasyfikowano Rosję na osiem wielkich okręgów administracyjnych, która otrzymały nazwę guberni: moskiewska, ingermanladzką (petersburską), smoleńską, kazańską, azowską, sybirską, kijowską i archangielską. Liczba guberni z czasem się zwiększyła; na czele guberni stali gubernatorzy, najwyżsi przedstawiciele władzy centralnej w terenie. Gubernie dzieliły się na prowincje zrządzane przez wojewodów; prowincje na dystrykty.

W zakresie sądownictwa, więcej było eksperymentów niż jakiś znaczących trwałych zmian. Utworzono m.in. specjalne sądy okręgowe w dziesięciu najważniejszych miastach. Nie dokonano kodyfikacji praw za Piotra I i bazowano w tej materii na Ułożeniach soborowych z roku 1649. Przestępstwami państwowymi zajmował się początkowo tzw. Prikaz Preobrażeński, którym przewodził Książe Fiodor Romadanowski, zaufany człowiek Piotra I. Po likwidacji, prikazów przekształcono Prikaz Preobrażeński w Tajną Kancelarię.

Reformy wzmacniały centralizację aparatu państwowego i utrwalały absolutyzm monarszy, podporządkowując wyraźnie wszystkie organy władzy i nowe instytucje woli carskiej. Patriarcha Adrian i cerkwie nie opowiadały się za nową reorganizacją państwa. Piotr przeciwdziałając temu, powoływał na opróżnione stolice biskupie duchownych ukraińskich, którzy dość pozytywnie odnosili się do nowinek. Kiedy w 1700 roku zmarł Adrian, car Piotr nie pozwolił na wybór nowego patriarchy; sprawami cerkiewnymi zarządzał w tym okresie metropolita riazański Stefan Jaworski. W 1718 roku zlikwidowano godność patriarchy i powołano do życia kolegium duchowne, nazywane Świętobliwym Synodem, złożony z przedstawicieli wyższego duchowieństwa i urzędnika cywilnego z tytułem oberprokuratora, który kontrolował i donosił carowi o poczynaniach tej instytucji. Synod zajmował się różnymi sprawami dotyczącymi cerkwi i klasztorów, m.in. ściganiem heretyków i propagandą prawosławia wśród ludności nierosyjskiej, miał też funkcję cenzorską.

Reformy dotyczące miast, zaszły stosunkowo wcześnie, bowiem już w roku 1699 utworzono w Moskwie tzw. Izbę burmistrzowską, a w innych miastach urzędy wybieralnych burmistrzów. W 1720 roku utworzono w miastach magistraty (z burmistrzami na czele), podporządkowane tzw. Magistratowi Głównemu w Petersburgu. Mieszkańców miast podzielono na „regularnych” i „podłych” według różnicy majątkowej i zawodowej. „Regularni” dzielili się z kolei na dwie gildie: do pierwszej zaliczano bogatych kupców, lekarzy, aptekarzy i innych przedstawicieli wolnego zawodu, do drugiej – rzemieślników, resztę kupców, tylko te dwie gildie mogły uczestniczyć w wyborach członków magistratu, „podli” (robotnicy najemni, każdy bez określonego zawodu i inni) nie mieli tych praw. Właściciele manufaktur, korzystali jeszcze z innych przywilejów.

Punktami kulminacyjnymi reformacji w dziedzinie wojskowości było utworzenie stałej armii i marynarki wojennej. Formacje strzeleckie, w związku z buntem, w roku 1698 zostały zlikwidowane. Car praktycznie nie dysponował własną armią, oddziały szybko uformowane poniosły dotkliwą klęskę pod Narwą. Przyczyniło się to do wprowadzenia regularnego poboru rekruta spośród chłopów i mieszkańców według określonych norm liczbowych (na 20 domów miał przypadać jeden wojak). Do korpusów oficerskich przyjmowani byli w zasadzie tylko synowie szlacheccy, najpierw szkoląc się w jednym z pułków gwardyjskich, preobrażeńskim lub siemionowskim. Obowiązki oficerów i żołnierzy ściśle przedstawiono w opisanych przepisach wojskowych (wojennyj reglamient). Żołnierze dostawali identyczne mundury, służba w armii była bezterminowa. Wojska otrzymywały nowocześniejszą broń palną, ulepszono artylerię, zabrano się do wznoszenia nowych twierdz. Pod koniec swojego panowania, Piotr I mógł uformować regularną armię lądową liczącą około 200 tys. ludzi, w której skład wchodziły pułki konne, piesze, artyleria, roty saperskie, oddziały znajdujące się w poszczególnych garnizonach i gwardia, prócz tego stale pod bronią było mniej więcej 100 000 Kozaków.

Piotr I interesował się i poświęcał dużo czasu sprawą marynarki. Stworzył on flotę, o olbrzymiej sile, liczącą około 40 wielkich statków żaglowych oraz 800 innych jednostek, w większości galer. Budowano je w różnych stoczniach, w Petersburgu, w Archangielsku i nad Świrem, a także kupowano zagranicą.

W ekonomi, car popierał rozwój manufaktur, w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. powstało ich około dwustu. Najlepiej rozwijały się przedsiębiorstwa dotyczące dziedziny wojskowości, czyli manufaktury wytwarzające broń, płótno żaglowe i sukno na mundury; zakładane przez państwo lub kupców. Ośrodki rozpościerały się na terenie całej Rosji: rozwijało się hutnictwo na Uralu, wydobycie srebra i innych rud na terenach zabajkalskich, wydobycie i obróbka żelaza w kraju ołanieckim. Doszło, także do rozbudowy niektórych przedsiębiorstw np. zakłady tulskie.

Dużym problemem było pozyskiwanie siły roboczej dla manufaktur, którym nie wystarczali najemni z posadów mieszkańcy i chłopi. W celu zapewnienia przedsiębiorstwom rąk do pracy, przyznano właścicielom manufaktur prawo zakupu od ziemian całych wsi wraz z mieszkającymi tam chłopami, którzy stawali się tzw. chłopami posesorskimi i zmuszeni byli pracować w manufakturach, pozostając w stanie poddaństwa. Pojawiła się jeszcze kategoria chłopów „przypisanych” do manufaktur – odnosiło się to do chłopów państwowych, którzy byli zmuszani do pracy w manufakturach. Jako dodatkowych rąk do pracy wykorzystywano więźniów, włóczęgów i żebraków.

Rząd udzielał przedsiębiorstwom pożyczek, umożliwiając im nabywanie surowca i wydawał zezwolenia na wydobywanie rudy. Próbowano w jak największym stopniu rozwijać rodzimy rynek, ograniczając import niektórych towarów i nakładanie dużych ceł na towary dostępne w kraju. Polityka gospodarcza Piotra I był polityką merkantylizmu – stawiano nacisk na rozwój przemysłu, handlu i eksportu, przy jednoczesnym zmniejszeniu do minimum towarów przywożonych z zagranicy. Eksportowano głównie produkty rolne, drewno, skóry, futra; ale nie małe znaczenie dzięki ekonomicznej polityce Piotra zyskiwały takie gałęzie przemysłu jak papiernictwo czy wyrób dywanów.

Korzystanie z portów bałtyckich i ogólne ożywienie gospodarcze na rynku wewnętrznym, przyczyniło się do budowy wielu kanałów mających ułatwić transport. Rozpoczęto budowę kanału łączącego Wołgę z Donem, ale nie została ona ukończona, w wyniku wybuchu wojny północnej. Ukończono natomiast Kanał Wyszniewołocki, łączący rzeki Mstę i Twiercę.

W monarchii Piotra I wyłącznie szlachta była warstwą uprzywilejowaną, mogła władać ziemią i poddanymi i miała szeroki dostęp do urzędów. Życie szlachcica w tamtym czasie było bardzo uciążliwe, ponieważ od 15 lat był on dożywotnio związany z służbą wojskową. Szlachta miała możliwość uniknięcia służby wojskowej, można było się podjąć służby cywilnej, ale dotyczyło to tylko jednej trzeciej członków rodzin. Poza tym do szlachty wchodzili coraz to nowi ludzie, obdarzeni przez Piotra szlachectwem posiadający tytuły książąt, hrabiów i baronów.

System służby państwowej, cywilnej i wojskowej ujęto w jednolity schemat przewidujący 14 stopni (rang), według których mogli awansować urzędnicy i oficerowie. „Tabela rang” pojawiła się w roku 1722 i przetrwała do upadku caratu. Najwyższą rangą cywilną był kanclerz, następnie rzeczywisty tajny radca, tajny radca, rzeczywisty radca stanu itd., tabele rang cywilnych zamykał pisarz kolegialny (kolleżskij registrator). Rangi wojskowe były oddzielne dla oficerów lądowych i marynarki od generała-feldmarszałka do chorążego i od generała-admirała do miczmana. Otrzymanie wysokiej rangi dawało prawo zdobycia szlachectwa. Istniały jeszcze rangi dworskie (czyny) najwyższą był: wielki szambelan, później kolejno w. marszałek dworu, w. koniuszy, w. ochmistrz, w. podczaszy i niższe – marszałek dworu, koniuszy, łowczy i in. Stopnie te miały nomenklaturę niemiecką, w. szambelan – ober-kamiergier.

Od synów szlacheckich w służbie państwowej wymagano, sztuki czytania i pisania oraz znajomość arytmetyki, pod groźbą zakazu wyjścia za mąż. W 1714 roku Piotr wydał dekret, zarządzający majętnością, spadek musiał być dziedziczony przez jednego z synów.

Ciężar utrzymania państwa spadał na chłopów, którzy obciążeni byli pańszczyzną i różnymi innymi powinnościami. Ciągle wymyślano nowe podatki, aby zaspokoić finanse państwa. Płacono je od ilości okien, drzwi i kominów, od piwnic, młynów i łazien, od chomątów i uli w pasiekach. Wprowadzono monopol solny, tytoniowy i kilka innych. System był jednak zbyt skomplikowany i w 1722 roku zrobiono spis ludności, likwidując większość podatków, a wprowadzając podatek pogłówny, który utrzymał się do końca XIX wieku. Podatkiem tym objęci zostali wszyscy chłopi państwowi i prywatni oraz mieszkańcy posadów miejskich – tylko płci męskiej.

W 1703 roku ukazała się pierwsza gazeta rosyjska – „Wiadomości”, zwiększała się liczba książek drukowanych o treści świeckiej, różnych utworów historycznych, traktatów politycznych, podręczników i kalendarzy. Wszystkie utwory drukowano alfabetem staro-cerkiewno-słowiańskim, który był dość trudny do odczytania. Postanowiono, że w 1708 roku alfabet będzie ten obowiązywał tylko w książkach świeckich, a miejsce jego zastąpi nowy znacznie uproszczony alfabet tzw. grażdanki.

Piotr stał się twórcą szkoły świeckiej, przede wszystkim elementarnej, prócz tego z jego inicjatywy utworzono, kilka szkól o znacznie wyższym poziomie m.in. w 1701 roku założono w Moskwie szkołę nawigacyjną, gdzie uczono przyszłych żeglarzy arytmetyki, geometrii, trygonometrii i astronomii, w 1715 r. szkołę nawigacyjną zreformowano i przeniesiono do Petersburga jako Akademię Morską. 28 I 1724 Piotr podpisał dekret o utworzeniu Akademii Nauk, która rozpoczęła swą działalność po śmierci Piotra pod nazwą Rosyjskiej Akademii Nauk.

W kwestii obyczajowości car zakazał noszenia bród bojarskich (kupcy mieli prawo noszenia brody tylko za specjalną opłatą), pojawiły się nowe ubrania, na dworze musiano obowiązkowo nosić peruki, dochodziło do częstych przyjęć wieczornych, na których dworzanie musieli stawiać się ze swoimi żonami i dorosłymi córkami.