Rosja w XVII - XVIII wieku

Celem mojej pracy jest przedstawienie dziejów Rosji w okresie od śmierci Iwana IV do końca rządów Katarzyny II Wielkiej. W tym czasie Rosja przemieniła się w potęgę europejską. Stało się to głównie dzięki reformom Piotra I Wielkiego i Katarzyny II.

Iwan IV Groźny kontynuował reformy wewnętrzne swoich poprzedników oraz poprowadził zwycięskie wojny na wschód. W ich wyniku przyłączone do Rosji zostały chanat kazański i astrachański. Podporządkowana została orda nogajska oraz chanat syberyjski. Car ten poniósł jednak porażkę w wojnie inflanckiej z Polską. W 1565 Iwan wprowadził system państwowy terroru masowego, czyli opriczninę. Spacyfikował nim warstwę bojarów oraz wyniszczył wielkie tereny Rosji, np. spowodował trwały upadek gospodarczy i spadek liczby mieszkańców Nowogrodu Wielkiego i okolic. Skutki jego polityki ciążyły na Rosji do czasu wielkiej smuty.

Smuta (smutnoje wriemia) – czyli okres zamieszek, zamętu trwająca w latach 1605 – 1613, spowodowana została wojną domową i interwencją polską oraz szwedzką w Rosji. W okresie smuty nastąpiło wiele zmian carów w kraju. Po śmierci Iwana IV Groźnego w 1584 roku panowanie objął dosyć niesamodzielny Fiodor I. Otoczony został pięcioosobową radą doradców, której przewodniczył Nikita Zacharjin, po którego śmierci na czoło wysunął się Borys Godunow, późniejszy car. Prowadził on korzystną dla Rosji politykę, ale zmarł w 1605 roku, właśnie wtedy, gdy zaczęła się smuta, a władcą został Fiodor II. On rządził Rosją mniej niż rok. W tym czasie w kraju pojawił się Dymitr Samozwaniec, który podawał się za cudem uratowanego z rzezi syna Iwana IV Groźnego, Dymitra. Szukał on pomocy u wojewody sandomierskiego, Jerzego Mniszcha, który nawet dał mu za żonę swą córkę Marynę i pomagał mu w zdobyciu tronu carskiego w Rosji. Jego starania zakończyły się sukcesem dzięki interwencji Polaków, którzy zdobyli Moskwę w 1604 roku.

Kiedy w 1606 roku Dymitr został zamordowany, szybko rozpoczęła się fala różnych innych samozwańców, nie tylko „cudem uratowanych” synów Iwana Groźnego, ale też „cudownie ocalałych” Dymitrów Samozwańców. Carem został Wasyl IV Szujski. On był człowiekiem inteligentnym, oczytanym i wiedział, że na jednym samozwańcu się nie skoń czy. Jego głównym celem było wpojenie poddanym, że Dymitr zginął w Ugliczu z rozkazu Godunowa. Jednak nie udało mu się uniknąć pojawienia się Dymitra Samozwańca II. Temu jednak nie udało się objąć tronu rosyjskiego.

W 1609 roku zaczęła się wojna Rosji z Polską. W czasie wojny wojska polskie pod dowództwem hetman Stanisława Żółkiewskiego wygrali bitwę pod Kłuszynem w 1610 roku, a następnie zdobyli Moskwę. Car Wasyl IV został schwytany przez Polaków i nie dożył końca wojny – umarł w 1610 r. W 1612 roku wojska polskie zostały zmuszone do opuszczenia Kremla, a rok później carem obrano szesnastoletniego Michała Romanowa, syna Filareta. Jednak to ojciec Michała rządził krajem. Michał zaś był zbyt pasywny i podporządkowywał mu się we wszystkim. W tym też roku ogłoszono sobór ziemski, który zakończył okres smuty. Wkrótce został zawarty rozejm między Polską a Rosją.

W latach 1632 – 34 Michał prowadził wojnę z Rzeczpospolitą o Smoleńsk, zakończył ją pokojem w Polanowie. Jego rządy przerwała śmierć w 1645 roku, a następcą został Aleksy. W momencie objęcia rządów miał on tak samo jak ojciec 16 lat. W latach 1654 – 1667 przeprowadził interwencyjną wojnę z Polską, która zakończona została rozejmem w Andruszowie. Przesunięto przez to granice państwa moskiewskiego na linię Dniepru, co utrwalił traktat Grzymułtowskiego podpisany w 1686 roku przez cara Iwana V. Ale zanim to nastąpiło, Aleksy w 1676 r. zmarł. Jego następcą był Fiodor III, który panował tylko 6 lat i umarł w 1682 roku. Dopiero teraz panowanie zaczął wspomniany wyżej Iwan V, który panował przez 10 lat i umarł w 1696.

Jego następcą został jego brat, Piotr I, jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych reformatorów. Zmiany wprowadzone przez niego objęły niemal wszystkie dziedziny życia w Rosji: administrację państwową, wojsko, gospodarkę, oświatę i kulturę, cerkiew, sprawy finansowe. Za jego panowania nastąpił w tym kraju gigantyczny rozwój gospodarczy, militarny i kulturalny. W młodości dużo podróżował po Europie, aby poznać panujące tam obyczaje, prawa, zasady gospodarki oraz wyposażenie i organizację armii. Gdy wrócił, przeprowadził mnóstwo reform, dzięki którym Rosja dogoniła pod różnymi względami pozostałe państwa Europy. Ustanowił dwie nowe instytucje centralne – zmienił Dumę Bojarską na Senat Rządzący i prikazy na kolegia. Ponadto podzielił Rosję na gubernie i mniejsze prowincje. Reformy umacniały centralizację aparatu państwowego i utrwalały absolutyzm monarszy, podporządkowując wszystkie organy władzy i instytucje woli carskiej. Tendencje te nie ominęły cerkwi, która została podporządkowana carowi.

Największą wagę Piotr przywiązywał do armii. Główną reformą w dziedzinie wojskowości było utworzeni stałej, regularnej armii i marynarki wojennej. Pod koniec panowania armia lądowa liczyła 300 tysięcy żołnierzy, a flota kilkadziesiąt (40) wielkich statków żaglowych, co uczyniło jego państwo jednym z najpotężniejszych w Europie. Nieustanne wojny i reorganizacja wielu dziedzin życia wymagały podniesienia poziomu produkcji, dlatego car popierał rozwój manufaktur, zapewniając im siłę roboczą, udzielając pożyczek, ułatwiając nabywanie surowca i wprowadzając protekcyjne cła (merkantylizm). Za panowanie Piotra I rozbudowano system podatkowy, m.in. płacono je od ilości okien, drzwi i kominów, od piwnic i uli. Państwo rozbudowało system monopolii. Po spisie ludności w roku 1722 ustanowiono podatek pogłówny, którego nie płaciły szlachta i duchowieństwo. Piotr przeprowadził również reformy w dziedzine kultury i oświaty. Wprowadził kalendarz juliański, uproszczony alfabet – grażdankę, założył wiele szkół, między innymi Akademię Morską. W testamencie ufundował Petersburską Akademię Nauk, do której sprowadzono cudzoziemców, aby kształcili przyszłych uczonych. Car ten wydał też ukazy zmieniające obyczaje bojarów, którzy niechętnie przyjmowali te zmiany, ale pod jego naciskiem musieli ustąpić.

Piotr odniósł też szereg sukcesów w polityce zagranicznej. W 1695 zdobył Azow. W wyniku wojny północnej (1700 – 1721) ze Szwecją zdobył ujście Newy, na tzw. Wyspie Zajęczej rozpoczął budowę twierdzy św. Piotra i Pawła dając początek miastu Petersburg. Na mocy pokoju w Nystad Rosja zdobyła część Karelii, Ingrie, Estonię i Inflanty, co otwarło przed Rosją nieograniczone perspektywy handlu morskiego i kontaktów z Zachodem przez Bałtyk. W roku 1721 ustanowił się imperatorem (cesarzem) Rosji. W 1717 r. Piotr I polecił zorganizować ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, lecz zdobytych wówczas prowincji nad Morzem Kaspijskim nie udało mu się utrzymać.

Po jego śmierci w 1725 tron objęła Katarzyna I, ale nie przyszło jej rządzić długo – zmarła w 1727 r. Po niej rządy objął Piotr II, ale rządził niewiele dłużej – zaledwie 3 lata. W 1730 roku carycą została Anna. Zmarła ona w 1740 roku, a zastąpił ją na tronie Iwan VI. Rządził jeszcze krócej niż poprzednicy z dynastii – zaledwie jeden rok. Po nim nastąpiły czasy carycy Elżbiety, rządzącej w latach 1741 – 1762. W tym samym roku objął tron Piotr III, ale jego rządy trwały tylko kilka miesięcy.

Panowanie jego następczyni, Katarzyny II, rozpoczęte w 1762 roku trwało do 1796 roku i przyniosło wiele korzyści jej państwu. Objęła tron drogą zamachu stanu i znalazła się w dość trudnej sytuacji, bo jej rządy nie miały żadnej podstawy prawnej, w Schliselburgu znajdował się były imperator Iwan VI. Katarzyna – bystra, inteligentna – potrafiła znaleźć wyjście z każdej sytuacji. Aby umocnić się na tronie i zjednać sobie sympatię szlachty zatwierdziła dekret o wolności szlacheckiej. Jednocześnie zawiesiła sekularyzację duchownych, czym zjednała sobie poparcie duchowieństwa. Potrafiła też dobierać sobie doradców i współpracowników. Sprzyjał jej też los – w 1764 roku Iwan VI został zabity w trakcie próby ucieczki z twierdzy. Katarzyna była zwolenniczką silnej władzy centralnej i rozumiała, że władza nie może być prawdziwie silna w słabym kraju, i dlatego zrobiła bardzo wiele, żeby zapewnić Rosji jak największą potęgę. Udało jej się to całkowicie w dziedzinie polityki zagranicznej, a w znacznej mierze także w polityce wewnętrznej.

Od roku 1762 podjęła akcje mające na celu ściągnięcie do Rosji osadników obcych, którym zapewniono opiekę prawną, wolność wyznania i ulgi podatkowe. W ostatnim roku panowania liczba mieszkańców Rosji podwoiła się. Mimo poprzednich zapewnień kontynuowała sekularyzację dóbr duchownych, w wyniku czego państwo weszło w posiadanie znacznych terenów. W 1764 zniesiono także ostatecznie „hetmańszczyznę” na Ukrainie. Ostateczna likwidacja Siczy zaporoskiej nastąpiła w 1775 r., Kozaków przesiedlono nad Kubań. W 1777 wydano ustawę o guberniach, która uporządkowała system administracyjny i sądownictwo. Ustawa to umocniła położenie szlachty, podobnie jak tzw. przywilej zasadniczy, który potwierdzał dotychczasowe zdobycze szlachty.

Polityka Katarzyny II bardzo często była bezwzględna i brutalna, przyniosła pogorszenie położenia chłopów, którzy w II połowie XVIII wieku stoczyli się do rzędu niewolników. Stało się to przyczyną wielkiej wojny chłopskiej. Zbuntowali się również Kozacy, w 1773 roku wybuchło powstanie Jemeljana Pugaczowa, które przekształciła się w wojnę chłopską.
W polityce zagranicznej Katarzyna Wielka odniosła wiele sukcesów. W wyniku wojny z Turcją w latach 1768 – 1774 uzyskała wybrzeże M. Czarnego, oraz prawo do przepływu okrętów rosyjskich przez Bosfor i Dardanele. Po drugiej wojnie z Turcją (1787 – 1791) podporządkowała sobie Krym i ziemie między Bohem a Dniestrem. Zręczną polityką oraz siłą zdołała nie dopuścić do reform w Polsce, co stało się gwarantem jej dawnego, przestarzałego ustroju, a w wyniku trzech rozbiorów Polski wcieliła do Rosji Ukrainę, Podole, Wołyń, Białoruś, Litwę i Kurlandię.

Za Katarzyny II nastąpił dalszy rozwój nauki i kultury. Ukazywały się wydawnictwa naukowe i publicystyczne, utwory literackie. W 1765 roku założono Wolne Towarzystwo Ekonomiczne skupiające najwybitniejszych specjalistów ekonomii i agronomii. Znaczne postępy zanotowano w dziedzinie wynalazczości (maszyna parowa Iwana Połzunowa). Katarzyna II nawiązała korespondencję z Wolterem, Diderotem, d’Alembertem, za jej przykładem koncepcjami filozofów francuskich zainteresowało się możnowładztwo.
Katarzyna II umarła w roku 1796, jej następcą został syn Paweł I, powszechnie uważany za „szaleńca na tronie”.

Podsumowując, konsekwentna i zdecydowana polityka Piotra I oraz Katarzyny II przyczyniła się do rozkwitu monarchii rosyjskiej, uczyniła z Rosji potęgę europejską. Ambitne cele w polityce wewnętrznej i zagranicznej realizowane były bezwzględnie i brutalnie. Spowodowały pogorszenie położenia chłopów, na których barki spadł cały ciężar utrzymania państwa. Reformy Piotra I i Katarzyny II uczyniły z Rosji monarchię absolutną.