Duszpasterstwo wojskowe w świetle konkordatu z 1925r.

Międzyrzec Podlaski 02.12.2005r.
Joanna Biardzka


DUSZPASTERSTWO WOJSKOWE W ŚWIETLE KONKORDATU Z 1925 R.

Powstaniu państwa polskiego i wojska narodowego towarzyszyło organizowaniu duszpasterstwa wojskowego, 9listopada 1918 roku ówczesny kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk. Jan Wroczyński, w porozumieniu z Arcybiskupem Warszawskim Aleksandrem Kakowskim, powołał do życia Konsystorz Polowy. W nowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych, zatwierdzonej 10 grudnia 1918 roku, Konsystorz ten, jako sekcja, wchodził w skład Departamentu Mobilizacyjno Organizacyjnego.
W wyniku zawartego 4 listopada 1918 roku porozumienia ówczesnego ministra wojny z Wizytatorem Apostolskim mons. Achillesem Rattim oraz Arcybiskupem Warszawskim i Ordynariuszem Sandomierskim stanowisko Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich powierzono księdzu Janowi Pajkertowi, kapłanowi Diecezji Sandomierskiej.
Władze wojskowe zabiegały równocześnie o ustanowienie biskupstwa polowego, co znajdowało przychylny oddźwięk w Episkopacie Polski. Pertraktacje w tej sprawie toczyły się między Wizytatorem Apostolskim w Polsce, mons. Rattim, a kierownikiem Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk. Wroczyńskim i Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim. Wizytator apostolski doniósł wreszcie 5 lutego 1919 roku o utworzeniu przez Stolicę Apostolską Biskupstwa Polowego. Pierwszym biskupem Polowym mianowany został tego dnia przez papieża Benedykta ХV w porozumieniu z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim, ksiądz doktor Stanisława Gall- biskup pomocniczy warszawski.
Stosunek państwa do Kościoła katolickiego i innych wyznań regulowały w okresie II Rzeczypospolitej ustawy konstytucyjne z 1921 i 1935 roku i inne akty prawne wydane po ratyfikacji.
Status katolickiego duszpasterstwa wojskowego w Polsce został uregulowany zawartym w dniu 10 lutego 1925r. Konkordatem pomiędzy Stolicą Apostolską, a Rzeczpospolitą Polską. Regulacje prawną duszpasterstwa wojskowego zawierały artykuły V i VII konkordatu. Artykuł V „Duchowni w wykonywaniu swych urzędów cieszyć się będą szczególną opieką prawną. Na równi z urzędnikami państwowymi, korzystać oni będą z prawa zwolnienia od zajęcia sądowego części swych uposażeń. Duchowni, którzy otrzymali święcenia, zakonnicy, którzy złożyli śluby, uczniowie seminaryjni i nowicjusze, którzy wstąpili do seminariów, lub nowicjatów przed wypowiedzeniem wojny, będą zwolnieni ze służby wojskowej z wyjątkiem pospolitego ruszenia. W tym ostatnim wypadku księża posiadający święcenia kapłańskie wykonywać będą w wojsku swój urząd kapłański, tak jednak, aby na tym nie ucierpiało dobro parafii i inni zaś członkowie duchowieństwa będą powołani do służby sanitarnej. Duchowni będą zwolnieni z obowiązków obywatelskich nie zgodnych z powołaniem kapłańskim, jak to sędziów przysięgłych, członków trybunałów itd.” Artykuł VII „Wojska Rzeczypospolitej korzystać będą z wszelkich wyróżnień, jakich Stolica Apostolska udziela wojskom zgodnie z przepisami prawa kanonicznego w szczególności kapłani posiadać będą prawa proboszczowskie w stosunku do wojskowego i do ich rodzin i wykonywać będą czynności swego urzędu kościelnego. Pod jurysdykcją biskupa polowego, który będzie miał prawo ich wyboru Stolica Apostolska przyzwala, aby duchowieństwo to i w sprawach dotyczących jego służby wojskowej podlegało władzom wojskowym.”
Realizacja postanowień konkordatu wymagała przepisów wykonawczych, to też biskup polowy niezwłocznie przystąpił do opracowania statutu duszpasterstwa wojskowego. Nad tekstem statutu pracowała również specjalna komisja Episkopatu Polski złożona z biskupa polowego oraz biskupów Stanisława Łukomskiego i Edwarda Komara. Przygotowany przez komisję projekt został zaaprobowany na konferencji Episkopatu Polski obradującej w Warszawie 26-29 maja 1925; był on także szczegółowo omówiony na zjeździe dziekanów 28 sierpnia 1925r. W listopadzie bp Gall na specjalnej audiencji zreferował projekt statutu Piusowi XI.
27 lutego 1926 roku nuncjusz apostolski w Polsce mons. Wawrzyniec Lauri zatwierdził na pięć lat statut katolickiego duszpasterstwa wojskowego w Polsce. Po upływie tego okresu Kongregacja Soboru dekretem z 6 grudnia 1930 roku przedłużyła go na następne pięciolecie. Na polecenie marszałka Józefa Piłsudskiego statut ogłoszony został w „Dzienników Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” jako rozporządzenie prezesa Rady Ministrów i ministra spraw wojskowych oraz ministrów: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, wyznań religijnych i oświecenia publicznego z dnia 25 listopada 1926 roku w sprawie organizacji kościelnej duchowieństwa wojskowego. Tym samym statut, dokument prawno kościelny, nabrał również mocy prawnopaństwowej.
Zgodnie z postanowieniami statutu, na czele duszpasterstwa wojskowego w stosunku do katolików stał Biskup Polowy. Zastępcą Biskupa Polowego był Wikariusz Generalny mianowany przez biskupa. Biskup Polowy mianował, zwalniał i awansował podległych mu kapelanów w ścisłym porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych.
Organem pomocniczym i wykonawczym Biskupa Polowego była Kuria Biskupia ( kurie polowa ). Kuria była także organem pośredniczącym między duszpasterstwem wojskowym, a władzami wojskowymi. W terenie całe duszpasterstwo wojskowe podzielone zostało na dekanaty, na czele których stali dziekani wojskowi. Stosownie do podziału kraju na 10 okręgów korpusu, duszpasterstwo zostało podzielone na tyleż dekanatów. Jedenastym dekanatem była marynarka wojenna, która miała swojego dziekana i kapelanów.
Jednostką podstawową duszpasterstwa wojskowego była parafia, na czele której stał proboszcz. Biskup polowy formalnie powołał do życia 75 parafii wojskowych z których każda otrzymała swego patrona. Terytorialnie parafie wojskowe nie pokrywały się z cywilnymi, nie odpowiadały też organizacyjnie jednostkom wojskowym. Ustalając zasięg terytorialny poszczególnych parafii, biskup polowy brał pod uwagę przede wszystkim rozlokowanie oddziałów; chodziło o to, aby każdy proboszcz miał zapewniony łatwy dostęp do swoich parafian a parafianie do proboszcza.
Urzędowym tytułem kapelana stojącego na czele parafii wojskowej był „administrator parafii wojskowej”(„rzymsko-katolickiej” lub „ greckokatolickiej”). Parafie miały prawo używania okrągłych pieczęci z orłem państwowym i napisem „Parafia wojskowa rz.-kat. (gr.-kat.)
Duszpasterstwo wojskowe cierpiało na brak świątyń garnizonowych. Od zaborców przejęto zaledwie kilkanaście kościołów, co zabezpieczało potrzeby wiernych w niewielkim stopniu. Kapelani często byli zmuszeni korzystać z miejscowych kościołów parafialnych, co niekiedy prowadziło do konfliktów z duchowieństwem parafialnym. I w tym przypadku problem rozstrzygnął statut duszpasterstwa wojskowego, stwierdzając w art. 15, Ze w razie braku kościoła wojskowego kapelan będzie mógł spełniać funkcje religijne „ ... w innym kościele wyznaczonym przez biskupa polowego po uzyskaniu uprzednio zgody miejscowego ordynariusza”. Na tej podstawie doszło do porozumienia biskupa polowego z władzami diecezjalnymi, które ostatecznie uregulowało sprawę używania przez armię kościołów niewojskowych. W efekcie w 1928r. 33 parafie wojskowe korzystały z kościołów diecezjalnych.
Statut Duszpasterstwa Wojskowego 1926r. regulował również kwestię służby wojskowej duchownych. Duchowni, którzy przyjęli święcenia kapłańskie, zakonnicy i inni, byli zwalniani ze służby wojskowej z wyjątkiem pospolitego ruszenia, co regulowała ustawa z 1924r. Statut duszpasterstwa wojskowego uregulował także zagadnienie liczebności kapelanów wyznania katolickiego. Katolickie duszpasterstwo wojskowe w okresie międzywojennym zatrudniało ok. 250 kapelanów etatowych- było to następstwem decyzji Episkopatu Polski z 1919 roku, by do wojska skierować do 5% księży. Biskupi diecezjalni obowiązani byli dostarczyć biskupowi polowemu, który miał prawo wyboru, odpowiednią liczbę kandydatów na stanowiska kapłańskie. Musieli oni posiadać: obywatelstwo polskie, dobry stan zdrowia, nie przekroczony 35 rok życia, co najmniej trzy lata kapłaństwa, dobrą opinię swojego ordynariusza. Mianowanie na stanowiska kapelanów wojskowych należało do biskupa polowego. Liczbę kapelanów na czas wojny określał plan mobilizacyjny. Księża „cywilni”, przeznaczeni do wojskowej służby duszpasterskiej na wypadek mobilizacji, należeli w myśl statutu do „kapelanów rezerwy armii”. Ordynariusze byli zobowiązani przedstawiać wykazy tych księży, którzy z uwagi na dobro parafii, po ogłoszeniu mobilizacji powinni byli pozostać na swoich stanowiskach cywilnych. Każdy ordynariusz i przełożony zgromadzenia zakonnego obowiązany był co dwa lata wyznaczać kapelanów diecezji lub zgromadzenia, którzy zostaną zaliczeni do „kapelanów rezerwy armii”. Musieli oni spełniać te same warunki jakich oczekiwano od kandydatów na kapelanów zawodowych. Z chwilą ogłoszenia mobilizacji kapelani rezerwy armii oraz duchowni katoliccy powołani do służby sanitarnej podlegali jurysdykcji biskupa polowego.
Osobny paragraf wymieniał osoby które obejmowała parafia wojskowa, zaliczając do nich wszystkich wojskowych zawodowych wraz z rodzinami, szeregowych wojska stałego, rezerwistów powołanych pod broń podczas mobilizacji, urzędników wojskowych, personel pełniący obowiązki w szpitalach i zakładach sanitarnych i tamże mieszkających, emerytów wojskowych, inwalidów i weteranów przebywających w szpitalach wojskowych, uczniów szkół wojskowych i orkiestrantów, robotników i woźniców zatrudnionych do prac na rzecz armii podczas wojny a znajdujących się poza swymi parafiami, a także jeńców wojennych, więźniów oraz internowanych podczas wojny.
W 1927 roku ukazało się ostatnie przed wybuchem wojny rozporządzenie regulujące sytuację kapelanów wojskowych. Na podstawie dekretu Prezydenta RP z 12 marca 1927 roku o służbie wojskowej oficerów, duchowieństwo wojskowe otrzymało stopnie oficerskie. Zgodnie z dekretem oficerów mianował na poszczególne stopnie podczas pokoju Prezydent RP na wniosek ministra spraw wojskowych, a w czasie wojny Naczelny Wódz. Znaczenie zasadnicze miały jednak postanowienia konkordatu z 10 lutego 1925 roku oraz przepisy statutu duszpasterstwa wojskowego z 1926 roku, które ustabilizowały duszpasterstwo katolickie pod względem prawnym i organizacyjnym, sprecyzowały ostatecznie jego obowiązki prawa i wytyczyły kierunki dalszej pracy.


Bibliografia
Henryk Misztal i Piotr Stanisz „prawo wyznaniowe”
Kuria Polowa Wojska Polskiego z polecenia Biskupa Polowego Wojska Polskiego Sławoja Leszka Głódzia „Schematyzm ordynariatu Polowego Wojska Polskiego „
Konkordat z 1925 roku (o Duszpasterstwie Wojskowym)
Janusz Odziemkowski „Służba Duszpasterska Wojska Polskiego 1914-1945” Warszawa 1998 Departament Społeczno- Wychowawczy MON
Podr. Red. Jana Ziółka i innych „Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich”.