Derywacje i jej rodzaje

W polskim językoznawstwie termin derywacja stosowany był w różnych znaczeniach m.in. w przeszłości był rozumiany jak synonim terminu słowotwórstwo.
W miarę upływu lat zaczęto stosować ten termin w odniesieniu do innych płaszczyzn języka.

Termin DERYWACJA FONOLOGICZNA został wprowadzony do językoznawstwa przez Tadeusza Milewskiego, który zakładał, że system fonologiczny układa się w stosunki proporcjonalne, stąd też zawsze możliwe jest wprowadzenie nowege elementu wzorem juz istniejących i niejako derywowanie go od nich w formie samodzielnej jednostki fonologicznej.

Termin DERYWACJA FLEKSYJNA został wprowadzony przez Stanisława Rosponda. Pod derywacją fleksyjną rozumiał on takie zjawiska, które były wynikiem zamarcia jakichś form przypadkowych przez co w późniejszym czasie były inaczej przez użytkowników rozumiane niż to by należało.


Termin DERYWACJA SYNTAKTYCZNA do językoznawstwa został wprowadzony przez Jerzego Kuryłowicza. Według Kuryłowicza derywat syntaktyczny jest formą o treści leksykalnej identycznej ztą jaką ma forma podstawowa, ale odgrywa inną rolę syntaktyczną.
Tak rozumiana derywacja syntaktyczna bliska jest współczesnemu rozumieniu transpozycji składniowej.
Rozróżnianie derywacji syntaktycznej i leksykalnej stało sie podstawą do wydzielenia derywacji transpozycyjnej mutacyjnej i modyfikacyjnej jako podstawowych pojęć współczesnego słowotwórstwa synchronicznego.

W gramatyce generacyjno-transformacyjnej termin DERYWACJA SKŁADNIOWA stosowanych jest w 2 znaczeniach:

1) derywacja rozumiana jako generowanie zdania, poczynająć od jego abstrakcyjnego symbolu, a kończąć na reprezentacji leksykalnej.
Derywacja jest ięc w tym sensie odwrotnością redukcji.

2) przez derywacje składniową rozumie się wyprowadzanie zapomocą regół transformacyjnych zmiany znaczników frazowych, przykładem może tu być zamiana zdania oznajmującego na zdanie pytające.

Termin DERYWACJA SEMANTYCZNA pojawił sie po raz pierwszy u Juri Apresjana w 1974 roku, w odniesieniu do zjawiska polisemii leksykalnej.
Według Apresjana jedno ze znaczeń wyrazu polisemicznego jest derywowane z innego znaczenia tego wyrazu.

np. drzewo-drewno

Chodzi tu o derywacje w sensie synchronicznym. Jedno ze znaczeń funkcjonuje jako element fundujacy, drugie jako fundowany.

DERYWACJĘ STYLISTYCZNĄ do językoznawstwa wprowadził Jerzy Bartmiński, który pojmuje ja jako wyprowadzenie pochodnego funkcyjnie wariantu jezyka o węższym zakresie użycia niż podstawowy, pełniącego odmienną funkcje stylistyczną.

np. gwara ludowa, kiedy jest stosowana w funkcji języka artystycznego (folklor)

Termin DERYWACJA SŁOWOTWÓRCZA jest rozumiany różnie w różnych okresach.
Przez długi czas terminem derywacja słowotwórcza określano proces tworzenia nowych wyrazów w drodze afiksacji ( dodawania przyrostków i przedrostków ). W ostatnich latach przyjmuje sie nie co inne rozumienie tego terminu, rozumiejąc pod nim zespół regół określających stosunki motywacji funkcjonalnej i formalnej zachodzące między jednostkami słownikowymi, a więc jest to zarówno opis regół tworzenia nowych wyrazów jak i opis prawidłowości w budowie juz istniejących.

Bradzo wąsko pojmuje derywacje słowotwórczą Stanisław Grabias, który określa ja jako typ pochodności słowotwórczej, którego formalnym wykładnikiem jest jedynie formant. Ta część wyrazu derywującego, która wchodzi do struktury derywatu nazywa Grabias podstawą słowotwórczą. W innych pracach nosi ona nazwę pnia albo podstawy motywacyjnej.

Ta podstawa słowotwórcza może przybierać dwojaka postać:

a) pełną - równą wyrazowi derywującemu
b) zdezintegrowaną - kiedy stanowi wyraz derywujący, uszczuplony o elementy niefleksyjne

Formantem słowotwórczym jest w ujęciu synchronicznym element formalny różniący wyraz derywowny od derywującego.
Funkcje te moze spełniać:

a) sufiks
b) prefiks
c) paradygmat fleksyjny
d) ucięcie
e) alternacja morfologicza