Praga

Praha, stol. Czech, m. wydzielone (na prawach kraju), ośr. adm. kraju środkowoczes. — 1217 tys. mieszk. (1991); położona wśrodk. części Czech, nad Wełtawą, na wys. 180–370 m; pow. 496 km2. Największy ośr. gosp., polit., kult. inauk. Czech; siedziba rządu iparlamentu kraju; rozwinięty przemysł maszyn., elektrotechn., elektron., środków transportu (samochodowy, taboru kol., lotn., stoczn., produkcja tramwajów), chem. (gł. farm., gumowy, perfumeryjno-kosmetyczny), włók., odzież., poligraf., szklarski, spoż. (mięsny, mleczarski, piwowarski, chłodniczy, cukierniczy, piekarniczy, młynarski), papierniczy; duży ośr. produkcji filmów (dzielnica Barrandov); jeden znajwiększych węzłów komunik. wśrodk. Europie; międzynar. port lotniczy (Ruzynĕ), port rzeczny (Holeovice); 1974 uruchomiono pierwszy odcinek metra (obecnie 3 linie); 11 wyższych szkół (m.in. Uniw. Karola, zał. 1348; konserwatorium, zał. 1811), Czes. Akad. Nauk, Czes. Akad. Nauk Roln., liczne instytuty nauk.-badawcze, biblioteki (największe: uniwersytecka inauk.); planetarium; kilkanaście teatrów dram. imuz., m.in. ® Nrodni divadlo, Teatr im. J.K. Tyla, Teatr im. B. Smetany, filharmonia (1894), orkiestra symfoniczna Radia Czes. (1924), Praska Orkiestra Symfoniczna (1933), Akad. Muz. (1945), od 1946 coroczny festiwal muz. Praske jaro (Praska Wiosna), liczne muzea (m.in. Muzeum Nar., Pragi, Piśmiennictwa Nar.) igalerie sztuki. Duży ośr. ruchu turystycznego. Praga należy do najpiękniejszych miast Europy; leży wdolinie Wełtawy ina otaczających ją wzgórzach (wysokości względne wobrębie miasta osiągają ok. 200 m); brzegi Wełtawy są połączone kilkunastoma mostami; centrum miasta (Hradczany, Stare Miasto, Mała Strana, Nowe Miasto, Wyszehrad) stanowi najstarszą inajbardziej reprezentacyjną część Pragi, tutaj koncentrują się biura, ambasady, uczelnie, domy towarowe, hotele, instytucje rozrywkowe; zakłady przem. skupione są gł. wpn.-wsch. części miasta (m.in. Karln, Hloubĕtin, Vysoany, Libe) oraz na pd.-zach. (Smichov, Jinonice); pn.-zach. oraz pd.-wsch. część Pragi zajmują gł. dzielnice mieszkaniowe; nowe dzielnice mieszkaniowe powstają na obrzeżach miasta, zwł. na pd.-wsch.; zlicznych parków do największych należy Park Kultury iWypoczynku (m.in. stadion Strahov); ogród bot. izoologiczny.
Historia. Średniowieczna Praga powstała zosad skupionych wokół grodów nad Wełtawą: Hradu, siedziby Przemyślidów, zał. wIXw. na l. brzegu, iWyszehradu, zał. wXw. po przeciwnej stronie rzeki; od 973 Hrad był także siedzibą biskupstwa Czech; od XIw. osadnictwo niem. iżyd.; 1232–34 prawobrzeżne Stare Miasto i1257 lewobrzeżna Mała Strana uzyskały prawa miejskie; za pierwszych Luksemburgów lokowano jeszcze 2 miasta: Hradczany (1320) iNowe Miasto (1348); szczególny rozkwit miast praskich przypadł na panowanie Karola IV (1344 — arcybiskupstwo, 1348 — pierwszy wśrodk. Europie uniwersytet); praskie ® defenestracje stały się początkiem wojen ® husyckich (1419) iwojny ® trzydziestoletniej (1618); wXVIIw. nastąpił upadek miast praskich, zktórego podźwignęły się wnastępnym stuleciu; 1748 nastąpiło ich połączenie; wXIXw. Praga stała się ośr. odrodzenia nar. Czechów, m.in. powstanie VI 1848 wczasie Wiosny Ludów; od 1918 stol. Czechosłowacji; po II wojnie świat. ośr. ważnych wydarzeń hist.: „zamachu praskiego” II 1948 (przejęcie władzy przez komunistów) i® „praskiej wiosny” 1968; po rozpadzie Czechosłowacji 1993 — stol. Czech.
Zabytki. Najbogatszy inajznakomitszy wśrodk. Europie miejski zespół zabytkowy. Nad miastem dominuje wzgórze zamkowe ® Hradczany zgot. katedrą Św. Wita (XIV–XV iXIX–XXw.) izamkiem król. (XII–XVIIw.) oraz licznymi pałacami. Architekturę rom. reprezentuje m.in.: Bazylika Św. Jerzego na Hradczanach (X, XII, XVIIw.), kościół Św. Wawrzyńca na Małej Stranie, rotundy Św. Krzyża na Starym Mieście, Św. Longina iŚw. Marcina (XI–XIIw.). Od XIIIw. wznoszono budowle got. — kościoły, m.in.: Wszystkich Św. (XII, XIVw.), Św. Henryka (XIVw.), Matki Bożej Śnieżnej (XIV, XVIIw.), Św. Jakuba zklasztorem Minorytów (XIV, XVIIw.), NMP na Tynie (XIV, XVI, XVIIw.), NMP Śnieżnej (XIVw.), klasztor Św. Agnieszki z2 kościołami (XIIIw.), klasztor Emmaus (XIV, XVIIw.); najstarsza wśrodk. Europie synagoga Staronov (ok. 1270); wieża Mostowa (1390–95, P. Parler) imost Karola (1357–85, Parler, rzeźby 1709–14, F.M. Brokof iM.B. Braun); ratusze: na Starym (XIV, XIXw. zwieżą isłynnym zegarem zXVw.) iNowym Mieście (XIV–XVIw.); Uniw. Karola (XIVw.). Architekturę renes. reprezentuje m.in. zameczek Hvezda (XVIw.) ipałace na Hradczanach: Belweder (1538–63) iSchwarzenbergów (1545–63). W okresie baroku wzniesiono lub przekształcono liczne kościoły, klasztory ipałace, m.in. kościoły: Zbawiciela na Małej Stranie (pocz. XVIIw.), Matki Bożej Loretańskiej (XVII, XVIIIw.), Krzyżowników (2. poł. XVIIw.), Norbertanów na Strahovie (XII–XIIIw., rozbud. XVII–XVIIIw.), Teatynów (XVII, XVIIIw.), kościół Salwatora ikolegium Jezuitów, tzw. Klementinum (XVI–XVIIw.); zXVIIIw. pochodzą kościoły Św. Jana Nepomucena na Skałce wWyszehradzie (1730–39) iŚw. Mikołaja na Starym Mieście (1732–35, K.I. Dientzenhofer) iŚw. Mikołaja na Małej Stranie (1704–11 i1737–52, Ch. iK.I. Dientzenhofer), kościół iklasztor Benedyktynów wBevnovie (przebud. 1. poł. XVIIIw., Ch. Dientzenhofer); zXVII iXVIIIw. — pałace, m.in.: Waldsteinów, Troja, Toskański, Czerninów, Clam-Gallas, Thunów, Lobkowitzów, Schonbornów, Furstenbergów, willa Amerika (1717–20, K.I. Dientzenhofer). W XIXw. powstały liczne budowle użyteczności publ. wstylach hist., m.in. Teatr Naodowy (Narodni divadlo), Rudolfinum, Muzeum Nar.; ukształtowało się wówczas centrum miasta zVclavsk nmĕst. W okresie międzywojennym zaznaczyły się wpływy architektury funkcjonalnej (m.in. gmach Ubezpieczalni Społ. — 1926–34, J. Havlicek, K. Honzik) ikonstruktywistycznej (m.in. kościół Św. Wacława — 1928–32, J. Gofar, Nar. Pomnik Wyzwolenia — 1927–32, J. Zzvorka). Pomniki: św. Wacława na pl. Wacława (1887–1923, V. Myslbek), Jana Husa (1915, L. aloun), konny posąg Jana iki (projekt po 1931 B. Kafka, 1950). Cmentarze: żyd. (z nagrobkiem słynnego rabina Jehudy Lwa ben Bealela), Olansk (zał. 1680) — tu pochowany F. Kafka, Wyszehradzki (zał. wlatach 70. XIXw.) ze wspólnym grobowcem zw. Slavin (miejsce pochówku sławnych Czechów), na cmentarzu również grób K. apka.