Wikingowie (Normanowie)

Staro skandynawskie słowo vikingr ,oznaczające pierwotnie członków rozbójniczych załóg okrętów wojennych zostało w historiografii rozciągnięte na określenie wszystkich nacji Półwyspu Skandynawskiego, Danii i Islandii, co w istotny sposób przyczyniło się do powstania wielu nieporozumień czy zgoła nieprawdziwych opinii na temat okrucieństwa i zbójeckiego charakteru ich kultur.

W ciągu niespełna czterystu lat, a głownie w IX i X wieku, mieszkańcy Półwyspu Skandynawskiego i Duńczycy zajęli wyspy: Islandię, Irlandię i Anglię wraz z pomniejszymi archipelagami położonymi na Morzu Norweskim oraz Fryzję i Normandię na wybrzeżach Morza Północnego, a także wtargnęli w głąb Rusi, przyczyniając się do powstania wielkiego państwa na wschodzie. Z zajętych terenów podejmowali łupieżcze wyprawy na ziemię Cesarstwa Bizantyskiego i bogate miasta kalifatu Abbasydów.

Społeczność wikingów w pierwszej fazie podbojów

Wielka epopeja wikingów rozpoczęła się w czasach , gdy w Europie zdążyły już okrzepnąć pierwsze organizmy państwowe powstałe na gruzach Cesarstwa Zachodnirzymskiego. Ludy zamieszkujące północne wybrzeża Bałtyku i Półwysep Skandynawski stanowiły w owym czasie najdalej wysuniętą na północ forpocztę plemion germańskich. Rozrzucone na dość znacznym obszarze, żyły w niewielkich osadach na wybrzeżach, tworząc niekiedy bardziej zwarte kompleksy osadnicze , przede wszystkim w południowej Skandynawii.

Struktura społeczna wikingów opierała się na silnej więzi rodowej i poczuciu przynależności plemiennej ,tak charakterystycznych dla wszystkich ludów germańskich. Podstawową klasę społeczną stanowili wolni kmiecie - bondi, zajmujący się rolnictwem, rybołówstwem, hodowlą zwierząt ,a także handlem zamorskim. Rodom przewodzili naczelnicy wspierani przez starszyznę rodową. Gdy kilka bądź kilkanaście rodów łączyło się w większe grupy społeczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa swoim członkom, wybierano spośród gron swoich naczelników przywódcę nazywanego Jarlem. Z czasem Jarlowie wykształcili warstwę możnowładców, a ich pozycja była przekazywana z ojca na syna, co stało się fundamentem późniejszej władzy monarszej.

Jednym z filarów ówczesnego społeczeństwa było niewolnictwo, które wśród Skandynawów obejmowało przede wszystkim jeńców wojennych, a w dalszej kolejności niewypłacalnych dłużników czy przestępców sprzedanych w niewolę za karę. Brańcy (thralle) stanowili obok wolnych rolników drugi podstawowy składnik siły roboczej w rodowych posiadłościach wikingów.

Stosunkowo wcześnie wśród wolnej ludności Skandynawii powstały instytucje parlamentarne , będące kontynuacją wieców rodowych, a następnie zgromadzeń plemiennych- thingów. Do dzisiaj przetrwał najstarszy parlament w Europie ,islandzki Althing, gromadzący pierwotnie ogół wolnych mężczyzn na danym terenie, z czasem zaś przedstawicieli poszczególnych plemion, którzy pełnili funkcję podobną do dzisiejszych deputowanych.

W drugiej połowie VIII wieku plemiona Jutów . Zamieszkujące tereny dzisiejszej Danii, znalazły się w zasięgu działań wojennych Karola Wielkiego, wymierzonych przeciwko Sasom. Jeden z ich wodzów Harald Klak ,wygnany akurat przez swoich rywali, schronił się na dworze władcy Franków, Ludwika Pobożnego , i w roku 826 przyjął za jego pośrednictwem chrzest jako pierwszy ze skandynawskich władców. Dopiero jednak Harald Sinozęby w 965 roku przyjął chrzest i uznał zwierzchnictwo cesarza Ottona I, co było równoznaczne z chrystianizacją całej Danii.

W tym samym mniej więcej czasie w połowie IX wieku, Harald Pięknowłosy dokonał podobnego aktu w Norwegii ( tj. narzucenia zwierzchności ).Dzieła zjednoczenia z równoczesną chrystianizacja podjął się znakomity wódz Olaf I (Tryggvason).Chciał on odgrywać pierwszoplanową rolę pośród państw bałtyckich, co spotkało się ze sprzeciwem jego sąsiadów. W roku 1000 w wielkiej bitwie morskiej z koalicją duńsko- szwedzko- słowiańską pod Svolden Olaf I przypłacił życiem swe ambitne dążenia a Norwegia ponownie pogrążyła się (co prawda na krótko) w pogaństwie.

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w Szwecji zjednoczonej w połowie X wieku przez Eryka VIII Zwycięskiego, gdzie pierwsze akcje misyjne miały miejsce już w początkach IX wieku. Silny opór możnowładców sprawił, że aż do początków XI wieku Szwecja nie była krajem chrześcijańskim. Dopiero syn Eryka Olaf Skotkonung ukończył dzieło zapoczątkowane przez ojca, wprowadzając ponadto jednolity system podatkowy obejmujący wszystkich poddanych.


Podboje wikingów od IX do początków XII wieku

Napięta sytuacja wewnętrzna w krajach skandynawskich nie przeszkadzała w podejmowaniu przez wikingów łupieskich wypraw na odległe nieraz terytoria. Ich charakterystyczne długie łodzie o niewielkim zanurzeniu i rozwijające dużą prędkość (10 węzłów) były idealnym środkiem do tego rodzaju przedsięwzięć. Oprócz zajmowania pasa wybrzeży czy nizinnych obszarów wzdłuż dolin rzecznych wikingowie potrafili przeciągać swoje lekkie statki lądem, przemieszczając je z dorzecza jednej rzeki do drugiej. Tym sposobem docierali nie tylko do Paryża, Combrai czy Orleanu, ale także przez Dniepr i Wołgę do Morza Czarnego i Kaspijskiego, skąd istniały dogodne warunki do ataku na bogate miasta kalifatu bagdadzkiego lub na północne regiony Bizancjum.

Najazdy na wybrzeża francuskie w początkach IX wieku skłoniły Karola Wielkiego do wybudowania własnej floty wojennej, zdolnej odpierać ataki wikingów, znanych wówczas jako Normanowie, czyli "ludzie północy". Żeglarze frankijscy jednak nie dorównywali "kunsztowi" morskiemu Normanów, co powodowało, że ich działania na morzu nie przynosiły większych rezultatów. Spadkobiercy Karola Wielkiego, widząc bezowocność takich działań zaczęli opłacać się najeźdźcom, byle tylko zachować spokój. Daniny na rzecz wikingów płacili również królowie anglosascy.

W połowie IX wieku nastąpiły dość istotne zmiany w strukturze wewnętrznej plemion skandynawskich. Coraz bardziej scentralizowana w rękach króla (konunga) władza wymagała nowego podziału administracyjnego kraju. Tradycyjne okręgi oparte na wspólnocie rodowej zastąpione zostały przez ujednolicone jednostki, herredy, te zaś łączono w większe okręgi zwane landami, w których początkowo starano się utrzymać władzę najpotężniejszych jarlów.

Także wyprawy wikingów zaczęły przybierać inny charakter niż poprzednio. Skandynawscy najeźdźcy nie zadowalali się jedynie łupami, a zaczęli tworzyć osady na podbitych terenach. Około 896 roku normańska drużyna pod wodzą Rollona zajęła ujście Sekwany. Król francuski Karol III Prosty zgodził się w zamian za przyjęcie chrztu uznać Rollona za swego lennika powierzając mu kilka hrabstw, które przeszły do historii jako Normandia.

Mniej więcej w tym samym czasie Norwegowie zakończyli podbój Orkadów, Hebrydów i wschodniej części Irlandii, Duńczycy zaś - krain we wschodniej części Anglii, Nortumbrii i Mercjii. Król Wessesku Alfred Wielki został co prawda zmuszony do "odstąpienia" znacznej części swego królestwa Duńczykom (zwanego Danelag), niemniej nadal pozostawał najpotężniejszym władcą anglosaskim.

Na podbój ziem położonych na południowy-wschód od Bałtyku wyruszyła trzecia gałąź wikingów - szwedzcy Waregowie. Około 862 roku legendarny wódz Waregów Ruryk opanował Nowogród Wielki, a jego następca Oleg, 23 lata później uczynił to samo z Kijowem. Traktowani dotychczas przez Bizancjum i Słowian jako najemni żołnierze, Waregowie stali się odtąd panami Rusi, a potomkowie Ruryka, znani jako dynastia Rurykowiczów, sprawowali władzę na Rusi niemal do końca XVI wieku.

Z Islandii Normanowie wyruszyli na zachód, by w końcu X wieku pod wodzą Eryka Rudego skolonizować południowo - wschodnie wybrzeża Grenlandii. Syn Eryka Leif zapuścił się jeszcze dalej i osiągnął tajemniczą ziemię Vinland, utożsamianą z Labradorem a nawet z ujściem Rzeki Świętego Wawrzyńca.

W X i na początku XI wieku rządy Normanów zostały ostatecznie utrwalone w Normandii, Irlandii i części Brytanii , a w ich ojczystych stronach spokojnie rozwijały się królestwa Danii, Szwecji i Norwegii.

Uwaga Normanów skierowała się teraz w kierunku Morza Śródziemnego, gdzie łodzie wikingów już od paru wieków z równą zaciętością napadały na Arabów, jak i na miasta bizantyjskie, bądż południowowłoskie. Wodzowie normańscy oferowali swoje usługi jako najemnicy Włichom lub Bizantyjczykom, a po dokonaniu podboju samowolnie zakładali własne państwa. Sytuacji tej sprzyjał również fakt organizowania wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej, co znacznie zwiększało popyt na wyszkolonego żołnierza.
Dwaj synowie normandzkiego rycerza Tankreda d'Hauteville'a w okresie krucjat zrobili błyskotliwą karierę. Pierwszy z nich Robert Guiscard, zawładnął większością księstw w południowych Włoszech, pozbywając się z Italii zarówno Arabów , jak i bizantyjskich Greków. Drugi zaś ,Roger , zapoczątkował podbój i kolonizację Sycylii. Jego syn Roger II skupił w swym ręku większość posiadłości normańskich zarówno na Sycylii , jak i na Półwyspie Apenińskim. W 1130 Roger II wmieszał się w walkę o tron papieski. Chociaż kandydat którego poparł nie uzyskał Piotrowego tronu , to odwdzięczył mu się koronując go na króla Sycylii. Królestwo Sycylii przetrwało ponad 800 lat, choć bardzo prędko utraciło swój normański charakter.
W czasie I wyprawy krzyżowej Normanowie pod wodza księcia Tarentu, Boemunda, wzięli udział w ośmiomiesięcznym oblężeniu Antiochii. Po jej zdobyciu Boemund, podobnie jak wielu innych krzyżowców , ogłosił się samodzielnym władcą państewka ze stolicą w Antiochii. Teraz nie miał już ochoty na dalsze walki z Arabami.

W Europie tymczasem król duński Kanut II Wielki opanował w latach 1014-1016 Anglię , a w roku 1028 narzucił na kilka lat zwierzchnictwo Norwegii ( do swojej śmierci w 1035 roku). W Anglii po śmierci bezdzietnego syna Kanuta, Hartheknuta, możni angielscy ofiarowali tron Edwardowi zwanemu Wyznawcą. Gdy i on w roku 1066 pożegnał się ze światem , panowie angielscy okrzyknęli królem miejscowego magnata Haralda, co wywołało sprzeciw i oburzenie panów normandzkich. Ostatecznie jeden z nich ,energiczny książę Wilhelm, przybył do Anglii jesienią 1066 roku i w dwu bitwach rozgromił potencjalnych pretendentów do tronu. Zwycięstwo to zapewniło Normanom panowanie na Wyspach Brytyjskich do połowy XII wieku.

Mniej więcej od połowy XII wieku coraz rzadziej słyszymy o podbojach wikingów. Dokonywane wówczas wyprawy mają charakter niemal wyłącznie rozbójniczy, jeśli nie liczyć udziału Normanów w walkach w charakterze najemników. Również sytuacja wewnętrzna w państwach będących kulturową spuścizną po Normanach uległa daleko idącym przeobrażeniom. Szwecja, Dania i Norwegia stały się normalnymi średniowiecznymi państwami, od czasu do czasu wojującymi ze sobą i z innymi, jak przystało na potomków wikingów. Ich duch wszakże przetrwał już tylko w barwnych sagach przekazywanych z pokolenia na pokolenie.