Słownik terminów literackich

A

Adaptacja - przeróbka utworu literackiego, mająca na celu dostosowanie go do potrzeb nowych odbiorców bądź do innych niż pierwotnie zakładano środków rozpowszechniania.

Aforyzm - zwięzłe sformułowanie ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością. Mechanizm wypowiedzi aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu.

Adres wydawniczy - informacja o miejscu i roku wydania oraz wydawcy. Adresat dzieła literackiego - odbiorca dzieła literackiego.

Agitacja - oddziaływanie za pomocą wypowiedzi mówionej bądź pisanej na opinię publiczną w celu pozyskania zwolenników dla jakiegoś przedsięwzięcia politycznego, idei czy poglądu.

Akcja - typ fabuły w utworze literackim, filmowym, w którym przeważają działania i przeciwdziałania bohaterów, zmierzających do osiągnięcia określonych celów.

Akt - część utworu dramatycznego.

Alegoria - pojedynczy motyw lub rozbudowany zespół motywów w utworze literackim lub dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne ukryte i domyślne znaczenie.

Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

Anakolut - konstrukcja składniowa niezgodna z ogólnie przyjętymi normami poprawności, powstała wskutek rozchwiania więzi syntaktycznych. Wprowadzona celowo jako figura retoryczna.

Anakreontyk - utwór poetycki sławiący uroki życia.

Anegdota - krótkie opowiadanie o komicznym zdarzeniu, przedstawiające epizod z życia znanej postaci.

Anonim - autor którego nazwisko nie jest znane.

Antologia - publikacja zawierająca wybór utworów jednego lub wielu autorów.

Antonimy - pary słów związanych semantycznym kontrastem.

Antrakt - przerwa pomiędzy aktami przedstawienia teatralnego.

Antropomorfizacja - przypisywanie cech ludzkich elementom przyrody.

Antyteza - przeciwstawna tezie wypowiedź.

Apokryf - anonimowy tekst religijny związany z tematyką biblijną, nie zaliczony do ksiąg biblijnych.

Apologetyka - dział piśmiennictwa religijnego, zajmujący się uzasadnianiem postaw chrześcijańskich.

Apostrofa - bezpośredni patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.

Archaizm - element językowy pochodzący z minionej epoki, który wyszedł z powszechnego użycia.

Artykuł - wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne.

Autobiografia - utwór którego tematem jest życie autora.

Awangarda - zbiorowa nazwa kierunków artystycznych, które sprzeciwiały się zastanej sztuce.

B

Bajka - opowiadanie o treści fantastycznej osnutej na podaniach i legendach. Utwór przeważnie wierszowany niewielkich rozmiarów, o charakterze satyryczno - dydaktycznym, często alegoryczna przypowieść z życia zwierząt.

Ballada - gatunek literacki obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych.

Barbaryzm - wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa pochodząca z innego języka.

Barok - podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy renesansem a klasycyzmem i oświeceniem.

Baśń - gatunek epicki literatury ludowej; zazwyczaj krótki utwór o treści fantastycznej, ukazujący dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działań sił nadnaturalnych.

Behawioryzm - ukształtowany w Ameryce kierunek psychologiczny, zakładający badanie jedynie zachowań człowieka i jego reakcji na świat zewnętrzny; w literaturze nazwa tendencji w powieści amerykańskiej.

Beletrystyka - w znaczeniu współczesnym są to utwory narracyjno-fabularne prozą, w szczególności lżejsze, o charakterze rozrywkowym.

Bestseller - popularna nazwa poczytnych książek.

Biblia - zbiór ksiąg 'Starego i Nowego Testamentu'. 'Stary Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych religii judaistycznej. ' Stary i Nowy Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych chrześcijaństwa, według interpretacji świeckiej zawiera mity i relacje historyczne, jest dziełem literackim.

Bibliografia - dziedzina nauki zajmująca się rejestracją, opisem, systematyką i statystyką wytworów piśmienniczych.

Biografia - życiorys, opowiadanie o kolejach życia wybitnej osoby.

Bohater liryczny - postać literacka przedstawiona w utworze lirycznym zasadniczo różna od podmiotu lirycznego, jest to bohater o którym się opowiada.

Brzydota - w sztuce kategoria estetyczna określana zazwyczaj przez opozycję do historycznych kryteriów piękna.

C

Charakter - postać literacka wyraziście zindywidualizowana, wyposażona w dobitne cechy osobowościowe i odpowiadający im kodeks norm moralnych oraz reguł postępowania.

Charakterystyka - ogół zabiegów mających na celu prezentację, analizę i interpretację postaci, jej wyglądu, zachowań, psychiki, postawy moralnej i światopoglądowej.

Chór - grupa osób wypowiadających się zbiorowo.

Commedia dell'arte - włoska komedia ludowa.

Cyganeria artystyczna - bohema, ugrupowanie o charakterze nieformalnym, złożone zazwyczaj z młodych artystów, zbuntowanych przeciwko istniejącym obyczajom i normom moralnym.

D

Dadaizm - awangardowy kierunek artystyczny rozwijający się w latach 1916 - 1924 w Szwajcarii, Niemczech, Francji i USA, był protestem przeciwko cywilizacji burżuazyjnej i toczącej się wojnie, miał charakter anarchistyczny; odrzuca europejską tradycję kulturalną, ustalone instytucje społeczne i polityczne, ideologię, autorytety, normy moralne.

Dialog - rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej dwóch osób na określony temat.

Diariusz - dziennik, w którym zapisywane są na bieżąco wydarzenia z życia prywatnego lub publicznego, prowadzony bez starań o literacką formę przekazu.

Dominanta kompozycyjna - element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych.

Dramat - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory sceniczne.

Dzieło literackie - wypowiedź spełniająca w danym okresie historycznym warunki literackości, wzorce artyzmu; w przeciwieństwie do innych form wypowiedzi dominuje w niej funkcja estetyczna.

Dzieło otwarte - utwory sztuki współczesnej, które nie mają z góry określonych form i znaczeń; zakładają aktywny udział odbiorcy, który dokonuje konkretyzacji i interpretacji dzieła.

Dziennik - zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, w celu utrwalenia bieżących wydarzeń.

E

Egzegeza - metodyczne objaśnianie tekstów, w szczególności interpretacja i komentowanie tekstów biblijnych.

Eklektyzm - w sztuce odwoływanie się do różnych stylów, bez stapiania ich w spójną całość.

Ekspozycja - sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły epickiej, dramatycznej czy filmowej.

Ekspresja - samoistna wartość estetyczna wypowiedzi; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć w wypowiedzi.

Elegia - utwór żałobny wywodzący się ze starożytnej Grecji.

Elipsa - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który przy odbiorze daje się zrekonstruować.

Emploi - rodzaj roli, w jakiej specjalizuje się dany aktor.

Epifora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.

Epigonizm - bierne naśladowanie koncepcji artystycznych i myślowych.

Epigramat - zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym.

Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich.

Epilog - końcowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, informująca o dalszych dziejach bohaterów, po zamknięciu fabuły.

Epitet - wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika. Przydomek nadany komuś, często żartobliwy lub złośliwy.

Epizod - samodzielne zdarzenie nie mające dużego wpływu na główną akcją utworu.

Epos - główny gatunek epicki, ukazuje dzieje legendarnych bądź historycznych postaci.

Erystyka - sztuka prowadzenia sporów i dyskusji.

Esej - krótka rozprawa filozoficzna, naukowa, publicystyczna na dowolny temat; zabarwiona świadomym subiektywizmem autora.

Estetyka - nauka o procesach psychicznych zachodzących przy odbiorze dzieł sztuki.

Eufemizm - wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia określonego słowa, które z jakichś względów (np. estetycznych, kultowych czy cenzuralnych) nie może być bezpośrednio użyty.

Fabuła - układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci.

Farsa - odmiana komedii posługująca się komizmem sytuacyjnym, efektami groteski i karykatury.

F

Felieton - jeden z gatunków publicystyki; dotyczy zazwyczaj aktualnych w danym momencie wydarzeń lub problemów, nie jest nigdy programowym komentarzem do nich, składają się nań raczej swobodne rozważania o satyrycznym charakterze.

Figlik - w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym.

Figury retoryczne - szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi, sklasyfikowane przez klasyczną retorykę, gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej.

Fikcja literacka - właściwość świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem ' wymyślonym' przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła.

Fraszka - drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, będący odmianą epigramatu.

Frazeologia - ogół połączeń wyrazowych występujących w danym języku.

G

Gawęda - gatunek staropolskiej prozy epickiej.

Grafomania - dosłownie mania pisania, chorobliwa potrzeba pisania utworów literackich o niskim poziomie artystycznym.

Groteska - kategoria estetyczna realizująca się w utworach literackich, muzycznych i plastycznych o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych lub karykaturalnych.

H

Hamletyzm - postawa życiowa będąca rezultatem wewnętrznego konfliktu między sferą myśli i działań ludzkiej jednostki.

Hermeneutyczne koło - chwyt interpretacyjny polegający na przechodzeniu od analizy szczegółowych właściwości tekstu do jego całościowego ujęcia i następnie na wyjaśnianiu dalszych szczegółowych właściwości za pomocą uchwyconej wcześniej całości.

Homilie - przemówienia do wiernych, w których komentuje się wybrane fragmenty 'Biblii'.

Homonimy - wyrazy o jednakowej pisowni i brzmieniu , ale nie spokrewnione etymologicznie i różniące się znaczeniem.

Humanizm - prąd umysłowy ukształtowany w XIV w. we Włoszech, przeciwstawiający średniowiecznej kulturze teocentrycznej zainteresowanie człowiekiem.

Humor - zdolność dostrzegania pogodnych, wesołych lub zabawnych stron życia.

Humoreska - krótkie opowiadanie o zabawnym zdarzeniu.

Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee.

I

Idea - myśl przewodnia utworu, główna prawda, której utwór dowodzi.

Idealizacja - sposób przedstawienia rzeczywistości według określonego wzorca estetycznego czy moralnego.

Idiom - stały związek frazeologiczny.

Iluzja - doznawanie wrażenia, że widzi się coś czego istotnie nie ma.

Interpretacja - tłumaczenie, wyjaśnianie lub odtworzenie utworu literackiego bądź muzycznego.

Inwersja - odstępstwo od zwykłego szyku w zdaniu.

Ironia - ukryta drwina.

K

Kalambur - żartobliwa, dowcipna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów i identyczności lub podobieństwie ich brzmienia.

Kicz - bezwartościowe dzieło sztuki.

Klasycyzm - kierunek w sztuce nawiązujący do wzorów antycznych.

Klechda - podanie ludowe.

Komedia - gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej szczęśliwym zakończeniem.

Komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych.

Komizm - przedstawianie pewnych zdarzeń w sposób dowcipny, zabawny, wywołujący śmiech.

Kompilacja - praca naukowa pozbawiona oryginalności, powstała z zestawienia wyników wcześniejszych opracowań.

Kompozycja - budowa dzieła sztuki, układ określający funkcję jego elementów, wzajemnie ustosunkowanie treściowe i formalne elementów w ramach całości.

Koncept - wyszukany pomysł literacki.

Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych w porządku chronologicznym.

L

Lakonizm - kształtowanie wypowiedzi w sposób maksymalnie zwięzły i oszczędny.

Legenda - opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności.

Legenda literacka - zespół mniemań krążących w społeczeństwie na temat prądu literackiego bądź pisarza.

Liryka - utwory literackie, których cechą jest wyrażanie osobistych przeżyć, uczuć i refleksji.

List - wypowiedź pisemna skierowana do określonego adresata.

Literatura piękna - dział piśmiennictwa obejmujący wypowiedzi, w których dominuje funkcja estetyczna, w przeciwieństwie do typów wypowiedzi o charakterze informacyjnym, naukowym i publicystycznym.

Litota - zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem.

M

Maksyma - zasada postępowania lub ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły, zwykle w jednym zdaniu.

Manifest literacki - opublikowane w czasopiśmie lub jako druk samodzielny założenia programowe i postulaty ideowo-artystyczne.

Mesjanizm - pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom (narodowi polskiemu wraz z innymi narodami słowiańskimi) szczególne posłannictwo w dziejach ludzkości.

Metafora - figura stylistyczna polegająca na takim łączeniu wyrazów, iż przynajmniej jeden wyraz zyskuje nowe znaczenie; przenośnia.

Metonimia - figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości.

Metrum - jednostka miary wierszowej powtarzająca się w wersie.

Mimesis - naśladowanie rzeczywistości w sztuce.

Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego.

Mitologia - zbiór podań antycznych o bogach i bohaterach.

Monodram - utwór dramatyczny, jednoaktówka, w której występuje tylko jeden monologujący bohater.

Monografia - praca naukowa poświęcona wyczerpującemu opracowaniu jednego zagadnienia, faktu, życiorysu jednej osoby.

Monolog - dłuższa wypowiedź jednej osoby kierowana do siebie lub odbiorcy.

Moralitet - gatunek dramatyczny ukształtowany w średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym, w którym występowały alegoryczne postacie.

Morał - końcowy wniosek o charakterze pouczającym, wyjaśniający sens zdarzeń w utworze.

Morfologia dzieła literackiego - to samo co struktura lub poetyka opisowa.

Motto - cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentem.

Motyw - element kompozycji, określona myśl, zasada formalna lub treściowa dająca się wyróżnić w utworze literackim.

Motywacja - wyjaśnienie pobudek, umotywowanie działań postaci.

Mowa niezależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym.

Mowa zależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym; cytat podporządkowany jest składniowo narracji i stanowi zdanie podrzędne.

N

Narracja - wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nim występującymi.

Narrator - osoba opowiadająca w utworze literackim.

Nowela - prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji.

O

Oda - jeden z podstawowych gatunków liryki; utwór stroficzny o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość czy wzniosłą ideę.

Oksymoron - związek frazeologiczny obejmujące dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy - antonimy.

Opis - przedstawia szczegółowo: wygląd obiektu, zawartość obiektu, przebieg wydarzenia lub jakiś proces.

Opowiadanie - niewielki utwór epicki napisany prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku fabularnego; wyróżnia się brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej epizodami.

Oratorstwo - gatunek twórczości językowej, obejmujący wypowiedzi przeznaczone do publicznego wygłaszania.

P

Pamflet - utwór satyryczny, często anonimowy, będący napastliwą, demaskatorską i ośmieszającą krytyką osoby lub osób albo określonych zjawisk z życia społecznego i politycznego.

Pamiętnik - utwór literacki zawierający opisy wydarzeń oparte na bezpośredniej obserwacji autora.

Panegiryk - przesadna wypowiedź wysławiająca jakąś osobę.

Paradoks - sformułowanie zawierające myśl sprzeczną wewnętrznie.

Parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego, rozwijająca i modyfikująca treść pierwowzoru.

Paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań lub wersów.

Parodia - wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia.

Pastisz - utwór świadomie podrabiający manierę stylistyczną konkretnego dzieła.

Patos - ton, styl sposób mówienia lub pisania podniosły, pełen powagi.

Personifikacja - nadanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tylko ludziom; uosobienie.

Peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, cechę przez opis, metaforę lub charakterystykę przedmiotu; omówienie.

Pieśń - synonim utworu lirycznego.

Plagiat - przypisywanie sobie autorstwa dzieła, którego się nie napisało.

Plan treści - materiał znaczeniowy wypowiedzi.

Plan wyrażania - to sposób organizowania materiału językowego w wypowiedzi literackiej.

Pleonazm - zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych bądź synonimicznych; usterka stylistyczna.

Podanie - przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść historyczna oparta na legendach lub mitach.

Podanie - pismo z prośbą skierowaną do władz.

Podmiot liryczny - w utworze lirycznym fikcyjna osoba opowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i poglądy.

Poemat dydaktyczny - dłuższy epicki utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej.

Poemat dygresyjny - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, posługujący się dygresją, łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi.

Poemat epicki - wierszowany utwór narracyjny o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule pozbawionej - w odróżnieniu od eposu - sytuacji epizodycznych, skupionej na głównym wątku; wierszowana opowieść, romans lub nowela.

Poemat heroikomiczny - gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego.

Poetyka - dziedzina teorii literatury zajmująca się strukturą dzieł literackich.

Poezja - dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory liryczne pisane mową wiązaną.

Porównanie - uwydatnienie wyróżnionych właściwości opisywanego zjawiska lub obiektu, przez wskazanie jego podobieństwa z innym zjawiskiem lub obiektem.

Porte-parole - w utworach literackich poglądy i przekonania autora wypowiedziane przez postacie utworu.

Posłowie - zamieszczone na końcu książki uwagi o dziele.

Powiastka filozoficzna - narracyjny utwór prozaiczny, którego świat przedstawiony ma za zadanie ilustrować w sposób nie ukrywany tezę światopoglądową lub moralną.

Powieść - podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych.

Powieść poetycka - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, powstały z połączenia elementów epickich i lirycznych.

Prąd literacki - zespół spójnych tendencji literackich właściwych danemu okresowi historycznemu.

Prometeizm - stanowisko etyczne uznające za ideał moralny poświęcenie się jednostki dla idei.

Proza - utwory pisane mową niewiązaną.

Proza poetycka - typ utworów prozaicznych nasyconych środkami właściwymi mowie poetyckiej (metaforyka, rytmizacja).

Przerzutnia - środek wyrazu stylistycznego w liryce, polegający na przerzuceniu zapisanej myśli do następnego wersu lub wydzielenia myśli w wersie.

Przypis - objaśnienie lub uzupełnienie określonego miejsca w tekście na dole strony bądź na końcu odpowiedniego fragmentu tekstu.

Przypowieść - alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej lub religijnej.

Przysłowie - powiedzenie utrwalone w tradycji kulturowej, uogólniające doświadczenie społeczności; podane często w formie wierszowanej.

Psalm - biblijny utwór poetycki, a także literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych.

Psałterz - zbiór psalmów wchodzących w skład 'Starego Testamentu'; księga zawierająca ten zbiór.

Publicystyka - wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy interesujące społeczeństwo.

Punkt kulminacyjny - wyeksponowanie zasadniczego momentu akcji.

Pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekujemy odpowiedzi, ponieważ dotyczy tematu ogólnie znanego lub zarazem zawiera w sobie odpowiedź.

R

Rapsod - poetycki utwór epicki (lub samodzielna część poematu) o charakterze patetycznym, opiewającym doniosłe wydarzenie historyczne lub znaną postać.

Recenzja - publikowana lub wygłaszana krytyczna ocena tworu naukowego lub kulturalnego.

Replika - ustna lub pisemna odpowiedź na zarzuty.

Reportaż - gatunek prozy publicystycznej stanowiącej żywy opis zdarzeń i faktów znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji.

Retoryka - sztuka przemawiania oparta na teorii przekazywania myśli mówcy.

Rodzaj literacki - tradycyjny podział utworów literackich, ujętych w klasy o wspólnych cechach: liryka, epika i dramat.

Romans - jednowątkowy utwór o tematyce erotycznej.

Rozprawa - obszerna pisemna praca naukowa, prezentująca pełny zasób dostępnego materiału dowodowego.

Rozprawka - krótka rozprawa.

Rozwiązanie akcji - końcowy etap fabuły ostatecznie objaśniający zdarzenia zawarte w akcji.

Równoważnik zdania - wyraz lub zespół wyrazów pełniących funkcję zdania.

Rym - zgodność brzmieniowa co najmniej dwóch wyrazów na końcach wersów lub wewnątrz wersu.

Rytm - równomierne powtarzanie się elementów dźwiękowych i składniowych np. regularny rozkład sylab, akcentów, rymów, podobieństwo w budowie zdań.

S

Satyra - utwór literacki ośmieszający wady i przywary ludzkie, sposoby postępowania i poglądy, obyczajowość, stosunki społeczne i polityczne

Scena - jednostka kompozycyjna utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występowanie w niej określonego zespołu osób.

Scenariusz filmowy - tekst literacki służący do kręcenia filmu; zawiera szkic fabuły utworu, ramową charakterystykę postaci i scenerii wydarzeń oraz dialogi.

Scenografia - plastyczne i architektoniczne ukształtowanie przestrzeni scenicznej widowiska teatralnego; obejmuje dekoracje, kostiumy i rekwizyty.

Scenopis - szczegółowy opis kolejnych ujęć (obrazu i dźwięku) sporządzony na podstawie scenariusza filmowego, będący w toku pracy nad utworem filmowym wytyczną dla reżysera, operatora, scenografa i kompozytora.

Science fiction - proza fantastyczno-naukowa, w której fantastyka dotyczy opisywania przyszłych osiągnięć nauki i techniki i ich wpływu na życie społeczeństwa i jednostki.

Sielanka - utwór poetycki, zwykle o charakterze liryczno - opisowym, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego, często o tematyce miłosnej.

Skecz - krótki utwór, najczęściej dialogowy, o charakterze humorystyczno - satyrycznym.

Sofizmat - wypowiedź mająca postać logicznego dowodu, w którym świadomie popełniono błąd rozumowania sprawiający, iż fałszywe twierdzenie zyskuje pozory prawdy.

Sonet - utwór poetycki o specjalnym metrum i układzie rymów, składający się z dwóch strof czterowersowych o charakterze opisowo-narracyjnym i dwóch trzywersowych o charakterze liryczno-refleksyjnym.

Streszczenie - krótkie omówienie zawartości publikowanego dzieła, umieszczone na końcu książki.

Streszczenie - wypowiedź pisemna lub ustna ujmująca w zwięzłej formie treść utworu epickiego, filmu lub sztuki.

Strofa - zespół wersów stanowiący całość w obrębie utworu wierszowanego, wyodrębniony graficznie i powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy.

Strumień świadomości - rodzaj monologu wewnętrznego, zastosowany przez J.Joyce'a.

Styl - sposób wyrażania się, formułowania wypowiedzi

Symbol - znak, przedmiot, pojęcie zastępujące inne pojęcia lub przedmioty, mające poza znaczeniem dosłownym inne ukryte, odczytywane na podstawie doraźnej umowy (symbol matematyczny, chemiczny) lub na zasadzie nie w pełni określonej analogii (symbol artystyczny, którego istotą jest wieloznaczność).

Synekdocha - rodzaj metonimii polegający na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu.

Średniówka - ustalony przez reguły dawnego systemu wersyfikacyjnego rytmiczny podział wewnątrzwersowy.

Świat przedstawiony - treść dzieła, całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów, przeżyć, działań ludzkich), odczytywany przez odbiorcę.

T

Teatr absurdu - kierunek we współczesnym dramacie operujący groteską i parodią.

Tekst - wypowiedź utrwalona graficznie.

Temat - podstawowa myśl, przedmiot utworu dzieła; zespół motywów stanowiący ośrodek świata przedstawionego utworu.

Tendencja - myśl, idea, teza utworu literackiego, dzieła naukowego, którą autor pragnie przekazać odbiorcy poprzez treść dzieła (często o niskim poziomie intelektualnym i artystycznym).

Tendencyjna literatura - literatura zwłaszcza powieść i dramat, która główny swój cel upatruje w propagowaniu aktualnych w danym czasie idei społecznych bądź politycznych.

Teoria trzech stylów - rozróżnia się następujące style: wzniosły, średni i prosty.

Teoria stylu wzniosłego - stosowana w wypowiedziach dotyczących doniosłych spraw. W dawnych czasach używany był w odniesieniu do osób wysoko usytuowanych w hierarchii społecznej. Stosowana w tragediach, eposach i podniosłych mowach.

Teoria stylu średniego - stosowana w wypowiedziach dotyczących nauki, kultury i spraw społecznych wyższej rangi. Stosowana w poematach opisowych, elegiach i moralizujących dialogach, oraz w mowach okolicznościowych.

Teoria stylu prostego - stosowana w wypowiedziach przeznaczonych dla przedstawiania tematów powszednich i życia prostych ludzi. Stosowana w sielankach, komediach, satyrze oraz pouczeniach.

Termin - wyraz lub grupa wyrazów o ściśle określonym definicyjnie znaczeniu; elementarna jednostka języka nauki.

Teza - wypowiedź którą się uzasadnia.

Tło - miejsce, środowisko, warunki w których toczy się akcja.

Tragedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu. Utwór dramatyczny przedstawiający konflikt dążeń bohatera z nie dającymi się przezwyciężyć przeciwnościami, prowadzący do nieuchronnej klęski bohatera.

Tragikomedia - jeden z gatunków dramatycznych. Tragedia z pierwiastkami komediowymi.

Tragizm - splot nieszczęśliwych wydarzeń, okoliczności prowadzący do klęski bohatera.

Traktat - rozprawa obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Ważna umowa międzynarodowa.

Treść - to co jest zawarte w wypowiedzi.

Trzy jedności - trzy podstawowe dominanty kompozycyjne dramatu antycznego - jedność czasu, akcji i miejsca.

Turpizm - programowe włączenie do poezji motywów brzydoty, kalectwa, choroby oraz odrażających zjawisk i przedmiotów.

Typ - postać literacka mająca cechy ponadindywidualne, właściwe jakiejś grupie ludzi lub tradycyjnie powtarzanemu wzorowi osoby literackiej.

Tytuł - nazwa nadana dziełu przez autora.

U

Ujęcie - forma opracowania, sposób przedstawienia czegoś.

W

Walenrodyzm - postawa człowieka, który poświęca swe życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny, ucieka się w swoim działaniu do metod podstępu i zdrady.

Wartościowanie - sąd stwierdzający występowanie w dziele określonych wartości.

Wartość estetyczna - zdolność jakiegoś zjawiska do wywoływania przeżyć estetycznych.

Wartość stylistyczna - szczególne piętno stylistyczne właściwe określonemu elementowi językowemu ze względu na jego przynależność do pewnego stylu funkcjonalnego.

Wątek - zdarzenia fabularne, których ośrodkiem jest jedna postać lub parę postaci wyodrębnionych ze względu na rodzaj wiążących je relacji. Zajmuje miejsce pośrednie między
zdarzeniem, a fabułą utworu.

Wątek główny - zdarzenia współtworzące losy postaci pierwszoplanowych.

Wątek uboczny - zdarzenia współtworzące losy postaci dalszoplanowych.

Wątki obiegowe - schematy przebiegu zdarzeń powtarzające się w różnych utworach literackich.

Wdzięk - właściwość dzieła sztuki uważana za konieczny warunek jego piękna. Wdzięk określany był jako przeciwieństwo sztuczności, będący wynikiem umiejętnego ukrycia wysiłku twórczego, odrzucenia sztywnych reguł i osiągnięcia efektu lekkości i swobody dzieła.

Wers - wyodrębniona graficznie samodzielna linijka wiersza.

Werset - wyodrębniony graficznie odcinek tekstu, obejmujący kilka zdań, tworzących dwudzielną całość znaczeniową i rytmiczno-intonacyjną.

Wersyfikacja - budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących mowę wierszową w odróżnieniu jej od prozy.

Wiersz - utwór pisany mową wiązaną ukształtowany przez rytm, często także przez rym.

Wiersze - rodzaje: biały, meliczny, nieregularny, sylabotoniczny, toniczny, obrazkowy, ropaliczny, składniowo-intonacyjny, stroficzny, stychiczny, sylabiczny, wolny.

Wieszcz - poeta mający dar przewidywania przyszłości.

Wstęp - wyodrębniona graficznie początkowa część dzieła informująca o jego treści.

Wywiad - rozmowa ze znaną osobistością podana do wiadomości publicznej.

Z

Zawiązanie akcji - wstępny etap fabuły budowanej według klasycznych zasad, w którym zarysowuje się podstawowy konflikt.