Metody kartograficzne

Metody kartograficzne są to sposoby przedstawiania na mapie rozmieszczenia rozmaitych zjawisk geograficznych, ekonomicznych i innych. Zjawiska te mogą być przedstawione jakościowo, tzn. tylko pokazany rodzaj zjawiska, lub ilościowo, tzn. jego wielkość lub natęzenie.1 Zależnie od sposobu graficznego i liczbowego przedstawienia zjawiska, mówimy o rozmaitych metodach kartograficznych. Metody te możemy podzielić albo w zależności od sposobu graficznego, albo od sposobu, w jaki przedstawiamy wartości liczbowe. W pierwszym przypadku możemy mówić o metodach punktowych, linijnych lub powierzchniowych, w drugim od o jakościowych (kwalitatywnych) lub ilościowych (kwantytatywnych). W zakresie metod ilościowych możemy liczby przedstawić w sposób absolutny, względnie relacjonujący tzn., gdy wartości liczbowe są odniesione do innego zjawiska porównywanego, czy też względny (relatywny), wtedy, gdy posługujemy się wskaźnikami procentowymi. Sama postać liczbowa może też być w każdym przypadku ściśle określona i przywiązana do danego punktu na mapie, czyli podana w sposób ciągły, albo w sposób skokowy w przedziałach klasowych, czyli interwałach.

KARTODIAGRAM

Kartodiagram jest mapą, na której ilościowa charakterystyka zjawisk i faktów przedstawiona jest za pomocą diagramów2. Ze względu na charakter obiektu diagramu, możemy mówić o kartodiagramach punktowych i kartodiagramach obszarowych. Różnica między nimi wynika z tego, czy jest nim punkt np. miast czy zakład, czy też jednostka powierzchni, np. jednostka administracyjna, region. Kartodiagramem możemy wyrazić rozmaity zakres i rodzaj zjawiska. Najprostsze będzie przedstawienie jednej wartości w jednostkach odniesienia. Ten rodzaj nosi nazwę kartodiagramem prostym.

Jeśli zechcemy przedstawić sumę kilku wartości, stosujemy wtedy diagramy lub wykresy sumaryczne, otrzymując wtedy kartodiagram sumaryczny. Wreszcie kartodiagram strukturalny, podobnie jak diagram strukturalny, przedstawia nam strukturę danego zjawiska. Zjawisko to rozpatrujemy przy pomocy wskaźników procentowych w odniesieniu do całości. Diagramy umieszczone na mapie posiadać wtedy będą jednakową wartość (100%), a w ich ramach pokazany zostanie dopiero procentowy udział poszczególnych składników.

Istnieje poza tym pewna odmiana kartodiagramu strukturalnego, w którym chodzi o pokazanie struktury jakiegoś zjawiska w danym regionie w porównaniu do struktury tegoż zjawiska na największym obszarze np. w cały kraju. Będzie to kartodiagram strukturalny porównawczy. Omawiana metoda doskonale nadaje się do przedstawiania dynamiki zjawiska. Dynamikę tę uzyskujemy przez wprowadzenie diagramów w postaci wykresu chronologicznego lub diagramu dynamicznego, tj. takiego, który składa się z szeregu diagramów prostych, zestawionych według dat, w których kolejne fazy zjawiska są reprezentowane. Tak powstałe kartodiagramy dynamiczne stosowane są najczęściej przy pokazywaniu rozwoju miast, produkcji, ludności.

KARTOGRAM

Innym bardzo często stosowanym w geografii ekonomicznej rodzajem mapy jest kartogram. Metoda ta polega na odniesieniu treści statystycznej do określonych jednostek powierzchniowych, którymi najczęściej są jednostki administracyjne. Do skonstruowania kartogramu potrzebne są: odpowiednio przeliczone wartości statystyczne, opracowane przedziały klasowe i dostosowana do tego skala barw, mapa z podziałem na jednostki odniesienia aktualnej daty statystycznej.

Wartości statystyczne nie możemy tu ilustrować bezpośrednio, jak w diagramach, lecz musimy je wpierw ułożyć w pewne grupy, tzw. przedziały klasowe w taki sposób, by zjawisko jak najwłaściwiej przedstawić. Następnie opierając się o już ułożone według wymienionych przedziałów, pokrywamy poszczególne jednostki odniesienia odpowiednią barwą lub szrafem. Drugą różnicą jest to, że nie każda wartość statystyczna nadaje się do przedstawienia w postaci kartogramu i dlatego należy je odpowiednio przeliczyć, czyli zrelatywizować. Wartości statystyczne można podać w dwóch formach. Pierwsza polega na odniesieniu do powierzchni, druga na operowaniu wartościami względnymi np. procentowymi w odniesieniu do średniej, wskaźnikowymi itp. Kartogram operuje jednostkami powierzchni, a więc powierzchnią. Logika metody wymaga więc, aby nie podawać tu wartości nie nawiązującej do niej. Wartość bezwzględna umieszczona na kartogramie będzie się kłócić z tą logiką i nie przedstawi zjawiska właściwie.

Odniesienie wartości statystycznej nie musi zawsze odbywać się bezpośrednio do powierzchni. Może ona być odniesiona do każdego zjawiska występującego powszechnie i prawie nieprzerwanie na obszarze jednostki odniesienia. Może tu być ludność, ilość ziemi uprawnej, ilość sztuk hodowlanych zwierząt itp.

Drugą formą konstrukcji kartogramu jest operowanie wskaźnikami procentowymi. Tutaj sprawa dużo prostsza, gdyż obliczone wskaźniki grupujemy w przedziały klasowe i według nich budujemy kartogram. Możemy, więc pokazać wzrost zjawiska podany w procentach, np. wzrost gęstości zaludnienia, przyrost naturalny, procent ludności miejskiej itp.

METODA DAZYMETRYCZNA

Nieciągłość kartogramu przy operowaniu niedostatecznie małymi jednostkami odniesienia, powoduje wypaczenie rzeczywistego rozmieszenia i natężenia zjawiska spowodowały poszukiwanie nowych metod. Chodziło o uwolnienie się od sztucznych, całkiem przypadkowych granic jednostek administracyjnych, ale przy jednoczesnym ich uwzględnieniu w odniesieniu do wartości statystycznej. Efektem jest metoda dazymetryczna wychodząca z kartogramu, zachowująca szereg jego cech.Metodę tę należy traktować jako uzupełnienie kartogramu i stosować do jednostek administracyjnych stosunkowo dużych, odbiegających swą powierzchnią od przeciętnej wielkości pozostałych. Metoda ta podobnie jak kartogram posługuje się wartościami relatywnymi, przedziałami klasowymi i powierzchniami odniesienia statystycznego. Jedyną różnicą metodyczną są przybliżone, kompilacyjne wartości liczbowe.

METODA PUNKTOWA

Rozmieszczenie zjawisk na powierzchni pewnego obszaru możemy przedstawić przy pomocy punktów. W tym celu do punktu przywiązujemy określoną wartość statystyczną i taki punkt, określający jednostkową wartość zjawiska, odpowiednio na mapie umieszczamy. Prawidłowe rozmieszczenie pewnej ilości takich punktów doskonale pokazuje rozmieszczenie ilustrowanego zagadnienia w badanym obszarze. Przywiązaną do punktu wartość statystyczną umieszczamy w legendzie, aby na tej podstawie móc odczytać z mapy całkowitą wielkość zjawiska na określonym terytorium. Warunek ten decydująco wpływa na graficzną wielkość punktu. Wielkość punktów tak powinna być dobrana, aby uniknąć ich zlania w obszarze znacznego zagęszczenia. Należy jednak pamiętać o tym, że zbyt mały punkt bardzo trudno odszukać na obszarach dużego rozproszenia.

METODA SYGNATUROWA

Metoda sygnaturowa jest jedną z najprostszych metod i służy do pokazania ścisłego rozmieszczenia obiektów gospodarczych. Metodą ta można przede wszystkim pokazać te obiekty, które umiejscawiają się na niewielkiej powierzchni, a więc występują punktowo, jak fabryki, kopalnie, porty itp. Przy pomocy metody sygnaturowej pokazujemy rozmieszczenie elementów gospodarczych z rozróżnieniem ich charakteru i wielkości. Pokazując np.. rozmieszczenie kopalń możemy rozróżnić kopalnie węgla, żelaza, cynku itp. I jednocześnie pokazać wielkość produkcji każdej z nich. Same sygnatury mogą mieć najróżniejszą postać graficzną, odpowiednio dobrana do skali i przeznaczenia. Składają się na nią kształt, kolor i wielkość.

METODA ZASIĘGÓW

Metodę zasięgów stosujemy, gdy zachodzi konieczność pokazania na mapie obszaru występowania pewnego zjawiska. Szereg zjawisk gospodarczych ma wyraźnie przestrzenny charakter występowania. Dotyczy to wszelkiego rodzaju upraw, regionów przemysłowych, złóż górniczych. Metoda ta polega na zaznaczeniu konturem lub plama obszaru występowania. Jedyną trudność stanowi prawidłowe wyznaczenie tego obszaru. Zasięg wykreślamy bądź na podstawie gotowych materiałów kartograficznych, ograniczając się tylko do niezbędnej generalizacji, bądź na podstawie innych źródeł.

METODA POWIERZCHNIOWA

Metoda ta polega na podzieleniu całej powierzchni na poszczególne pola odpowiadające występowaniu wydzielonych zjawisk. W wyniku cała mapa podzielona jest na pewne obszary- regiony, jest, więc to metoda przedstawiająca regionalizację zjawisk. Przy stosowaniu tej metody mamy obszar inny niż przy zasięgach. Zamiast pojedynczych plam zasięgów otrzymujemy całkowite pokrycie mapy i podział terenu na regiony. Poszczególne regiony wydziela się na podstawie określonych z góry kryteriów i wskaźników.

METODA IZOLINII

Izolinie są to linie łączące punkty o jednakowej wartości. Izolinie w zależności od przyjętych kryteriów ilustrowanego zjawiska, przyjmować mogą najróżniejsze nazwy. W literaturze istnieją najróżniejsze terminy, jak izolinie, izogramy, linie izometryczne, izoplety, izarytmy.

W zależności od przedstawionej treści, przyjęto dla różnego rodzaju izolinii następujące określenia np.: ekwidystanty- linie równych odległości, izochrony- linie równych odstępów czasowych, izopory- linie jednakowej zmienności wielkości zjawiska w czasie, izofody- linie jednakowych kosztów podróży, izohyle- linie jednakowego stopnia lesistości itd.