Staszów w swojej długiej historii był garnizonem wojskowym, czyli miejscowością, w której stacjonowały jednostki wojskowe. Artykuł przedstawia dzieje garnizonu w Staszowie pod zaborami — od 1809 roku, w okresie II Rzeczypospolitej (1918-1939) oraz po II wojnie światowej.
Podczas zaborów
Od 1809 r. Staszów stał się garnizonem 1 pułku strzelców konnych armii Księstwa Warszawskiego. Jednostka ta przed wojną z Austrią stacjonowała w Piasecznie i okolicach. Pułk walczył m.in. w czerwcu 1809 roku pod Sandomierzem i Wrzawami. Należał do najlepiej wyszkolonych pułków kawalerii armii Księstwa Warszawskiego. Po zakończeniu wojny z Austrią jednostka stacjonowała w Staszowie, Szydłowie i Bogorii, a od końca 1809 r. do kwietnia 1811 r. — w Staszowie; Klimontowie, Szydłowie, Oleśnicy i Rytwianach. Stan pułku 14 listopada 1809 r. wynosił 937 żołnierzy. Dowódcą był ppłk Konstanty Przebendowski. 1 pułk strzelców konnych wziął udział w wyprawie napoleońskiej do Rosji w 1812 r. W okresie Księstwa Warszawskiego obowiązki komendanta placu w Staszowie pełnił kpt. Karol Madaliński.
Od 30 czerwca 1813 r. znajdowała się tu rosyjska komenda wojskowa. W latach 1815-1826 Staszów był garnizonem armii Królestwa Polskiego.
Stacjonował tutaj 1 pułk strzelców konnych dowodzony przez ppłk. hrabiego Artura Potockiego, a następnie płk. Antoniego Jankowskiego. Pułk wchodził w skład 1 Brygady Dywizji Strzelców Konnych. Składał się z czterech szwadronów. Liczył 978 żołnierzy i 798 koni. (Wykaz oficerów 1 pułku strzelców konnych w okresie stacjonowania w Staszowie przedstawiono w aneksie. W 1826 r. pułk przeniesiono do Łowicza.
W czasie powstania listopadowego, 6 grudnia 1830 r., Rząd Tymczasowy wydał rozporządzenie o powołaniu wojewódzkich gwardii ruchomych w sile 10 batalionów w każdym województwie. Każdy batalion miał być formowany przez jeden powiat. Zadaniem gwardii było przygotowanie ludzi do przyszłej mobilizacji. Organizacją gwardii ruchomej w województwie sandomierskim (oraz mazowieckim, krakowskim i kaliskim) zajął się Stanisław Aleksander Małachowski. Bataliony gwardii ruchomej organizowano na wzór piechoty liniowej. Składały się ze sztabu oraz czterech kompanii po dwa plutony. Jedna kompania oraz 21 oficerów i 4'8 podoficerów stanowiła kadrę batalionu i stale pozostawała w miejscu jego zakwaterowania. Pozostali gwardziści dochodzili raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie na ćwiczenia wojskowe. Szkolenie gwardii polegało na ćwiczeniu marszów, obrotów, musztry, nabijaniu, celnym wymierzaniu i odpalaniu broni palnej. Na uzbrojeniu gwardzistów znajdowały się m.in. kosy osadzone na sztorc, piki oraz niewielka ilość broni palnej. Organizowanie gwardii ruchomej w województwie sandomierskim, w przeciwieństwie do województwa krakowskiego napotykało na przeszkody. W połowie stycznia 1831 r. w Staszowie zorganizowano tylko 828 gwardzistów pod dowództwem Konstantego Bobrownickiego. Po rozwiązaniu batalionów w połowie marca 1831 r. pozostawiono w ich miejsce stałe kadry złożone z 250 ludzi6. Kadra 7 batalionu organizowanego przez powiat staszowski stacjonowała w Staszowie.
10 stycznia 1831 r. gen. Józef Chłopicki (na zdjęciu) nakazał utworzyć 16 pułków nowej piechoty. Każde województwo było zobowiązane wystawić po 2-3 batalionowe pułki, do których ludzi miały dostarczać gwardie ruchome. Województwo sandomierskie miało wystawić 4318 żołnierzy, którzy mieli się rekrutować spośród ludzi „celujących siłą fizyczną i moralną" oraz nieobciążonych liczną rodziną. Do służby nie powoływano rzemieślników zatrudnionych w zakładach zbrojeniowych i Żydów — opłacających specjalny podatek rekrutowy. Za sformowanie jednostek odpowiedzialne były władze wojewódzkie.
W województwie sandomierskim zorganizowano następujące pułki: 9 w Pińczowie, Jędrzejowie i Wodzisławiu, 10 w Szydłowcu, Iłży i Bodzentynie, 12 — sztab i 1 batalion w Opatowie, 2 batalion w Staszowie, 3 batalion w Klimontowie7. Dowódcą 12 pułku piechoty liniowej został mianowany ppłk Paweł Muchowski, a 2 batalionu — ppłk Ksawery Kochanowski. W końcu lutego 1831 r. wszystkie nowe pułki piechoty znalazły się na przedpolach Warszawy. Uczestniczyły tam w akcjach ewakuacji rannych oraz zbierania broni z pola walki.
W Staszowie zorganizowano także Legię Nadwiślańską, którą tworzono z mieszkańców Galicji. Organizatorem tej formacji był mjr Marcin Smarzewski (1788-1866), ziemianin, pamiętnikarz, uczestnik kampanii napoleońskiej w latach 1809-1813. Po latach wspominał: „18 kwietnia ja i Józef Strachocki na Osiek do Staszowa pociągnęliśmy. Tam główna formacja Legii Konnej Nadwiślańskiej pod dowództwem ppłk. Starzyńskiego, 1 szwadron pod komendą kpt. Czechowicza, 2 pod komendą kapitana Żurakowskiego, eksoficera austriackich dragonów, 3 pod Karolem hrabią Krasickim z Baranowa".
Po upadku powstania listopadowego Staszów do 1910 r. był garnizonem wojsk rosyjskich. Od jesieni 1837 r. stacjonował w mieście batalion pułku Kamsztsko-Jegierskiego pod dowództwem mjr. Skwarczewskiego.
W okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego w 1863 r. garnizon rosyjski w Staszowie składał się ze sztabu 20 halickiego pułku piechoty 5 Dywizji Piechoty (dowódca płk Grigorij Zwieriew – na zdjęciu) wraz z dwiema kompaniami (rotami) oraz sztabu 1 noworosyjskiego pułku dragonów 2 Dywizji Kawalerii.
Pozostałe pododdziały 20 halickiego pułku piechoty rozmieszczone były w: Sandomierzu, Opatowie, Klimontowie, Zawichoście, Łagowie, Chmielniku i Pińczowie. Pułk liczył 3643 żołnierzy. Szwadrony 1 noworosyjskiego pułku dragonów stacjonowały w Pińczowie, Nowym Mieście Korczynie, Kątach i Stopnicy. Jednostki te wzięły udział w walkach z polskimi powstańcami.
Przed wybuchem I wojny światowej w mieście stacjonował 40 małorosyjski pułk dragonów wchodzący w skład 14 Dywizji Kawalerii (dowództwo dywizji było w Kielcach).
Jednostka sformowana w 1785 r. pod nazwą 10 grenadierski pułk następnie w kolejnych latach była zmieniana nazwa pułku;
1786 r. - małorosyjski grenadierski pułk,
1790 r. - konno-grenadierski wojennego orderu pułk,
1796 r. - małorosyjski kirasierski pułk,
1796 r. - kirasierski kostylewa pułk,
1801 r. - małorosyjski kirasierski pułk,
1860 r. - małorosyjski dragoński pułk,
1864 r. - 14 dragoński małorosyjski pułk,
1882 r. - 40 dragoński małorosyjski pułk,
1907 r. - 14 dragoński małorosyjski pułk spadkobiercy księcia germańskiego i pruskiego.
Dowódcy:
1825-33 r. - pułkownik Miejendorf Jegor Fiedorowicz,
1834-39 r. - rubryk Rżewuskij Adam Adamowicz,
1884-89 r. - pułkownik Zykow Iwan Siergiejewicz,
1889-91 r. - pułkownik Wolklenau Iwan Wasiliewicz,
1903 r. - pułkownik Kruzensztern,
1914 r. - pułkownik Sjencza Władimir Iwanowicz.
Dowódcami pułku podczas stacjonowania w Staszowie byli:
płk Iwan Siergiejewicz Zykow,
płk Iwan Wasiliewicz Wolklenau,
płk Konstanty Nazarów,
płk Aleksy von Kruzensztem,
płk Robert Szperling.
Pułk obchodził swoje święto w dniu Świętego Jerzego — 23 kwietnia. Od 1910 r. pułk stacjonował w Kaliszu. Jednostka etatowo liczyła 1140 żołnierzy, w tym 43 oficerów i 959 koni. Organizacyjnie w skład pułku wchodziło 6 szwadronów, z których każdy liczył etatowo 175 żołnierzy (w tym 5 oficerów) oraz 156 koni. Należy zaznaczyć, że jeden ze szwadronów od 1904 r. stacjonował w Ostrowcu.
Na przełomie XIX i XX w. w Królestwie Polskim istniały 63 garnizony rosyjskie, po 1910 r. zmniejszono ich liczbę do 46. Staszów był jednym z 57 garnizonów Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Na terenie guberni radomskiej istniały garnizony również w Radomiu, Końskich oraz Kozienicach. Dla potrzeb pułku kawalerii zbudowano koszary, ujeżdżalnię koni, a także cerkiew pod wezwaniem Świętego Jerzego.
Garnizon wojsk rosyjskich odegrał istotną rolę w życiu gospodarczym i kulturalnym miasta. Wojsko ożywiło miasto pod względem gospodarczym. Garnizon dla miejscowych rzemieślników i przedsiębiorców oraz kupców był pożądanym kontrahentem. Stanowił istotny czynnik miastotwórczy.
Nastąpił szybki rozwój tych gałęzi gospodarki, które były niezbędne dla funkcjonowania rosyjskiego garnizonu. Do Staszowa zaczęli przybywać dostawcy zaopatrujący wojsko w niezbędne produkty, również rzemieślnicy, wśród nich krawcy, rymarze, czapnicy i szewcy. Działalność rozwinęli także kupcy zboża, drewna, galanterii kolonialnej oraz straganiarze na staszowskim rynku. Pod koniec XIX w. w Staszowie liczącym około ośmiu tysięcy mieszkańców było 192 rzemieślników oraz 120 sklepów. Nastąpił wzrost handlu (w tym słomą, owsem i żywnością). W życiu kulturalnym miasta istotną rolę odegrały orkiestry wojskowe, które koncertowały dla ludności. Należy zaznaczyć, iż z chwilą opuszczenia miasta przez wojsko rosyjskie doszło do kryzysu ekonomicznego. Dostawcy i rzemieślnicy żyjący w dużym stopniu z obsługi garnizonu obniżyli swą stopę życiową, a część z nich opuściła Staszów.
II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu w listopadzie 1918 r. niepodległości przez Polskę i utworzeniu terytorialnych władz Wojska Polskiego, Staszów znalazł się na terenie Okręgu Generalnego nr III Kielce. Pierwszą jednostką Wojska Polskiego organizowaną w Staszowie był 5 Dywizjon Artylerii Konnej (DAK).
W lipcu 1919 r. skierowano z Jędrzejowa do Staszowa 1 baterię artylerii tworzonego 5 DAK w celu reorganizacji i uzupełnienia. Bateria była sformowana w listopadzie 1918 r. w Warszawie przy 8 pułku artylerii polowej. Od stycznia 1919 r. pododdział ten wziął udział w walkach z Ukraińcami w rejonie Lwowa. Dowództwo baterii w Staszowie objął por. Ludomir Kryński. W Staszowie wydzielono kadrę dla dywizjonu, a z Warszawy sprowadzono sprzęt, działa i wyposażenie. 11 września 1919 r. przybyło do Staszowa, celem uzupełnienia dywizjonu, stu poborowych. Niestety, ze względu na brak odpowiedniej liczby koni, siodeł i uzbrojenia (szabli i karabinków) nie prowadzono normalnego szkolenia. Brakujący sprzęt i wyposażenie oraz dwieście koni przysłano pociągiem z Warszawy. 23 października bateria otrzymała rozkaz pogotowia marszowego, żołnierze i wozy odjechały kolejką wąskotorową do Jędrzejowa. 27 października 1 bateria wyruszyła transportem kolejowym do Włocławka, aby wziąć udział w objęciu przez Wojsko Polskie Pomorza. Posiadała wówczas na wyposażeniu 4 działa z jaszczami, 2 karabiny maszynowe i 14 wozów.
2 bateria 5 DAK powstała także w Staszowie z przybyłej pod koniec sierpnia 1919 r. baterii konnej kpt. Jerzego Golikowa, która została zorganizowana w styczniu 1919 r. podczas walk na Ukrainie. W Staszowie jesienią i zimą 1919 roku nastąpiła reorganizacja pododdziału, w wyniku której zwolniono żołnierzy narodowości rosyjskiej oraz odesłano oficerów do Warszawy.
Dowództwo 2 baterii objął por. Wacław Brzozowski, jego zastępcą był por. Ludwik Dunin. Podjęto próbę wyposażenia baterii w działa produkcji włoskiej, które przybyły z Warszawy. W związku z tym skierowano do Staszowa instruktora armii włoskiej, kpt. Josette Binna. Ponieważ okazało się, że działa te nie spełniają wymagań artylerii konnej (odesłano je do 2 DAK), wiosną 1920 r. wyposażono baterię ponownie w sprzęt rosyjski. W maju 1920 r. do 2 baterii przydzielono ppor. Stefana Czarnowskiego, a później ppor. Kazimierza Pacewicza18. Dowódcą 5 DAK został kpt. Józef Klukowski19. 25 czerwca 1920 r. 2 bateria wraz z dowództwem 5 DAK osiągnęła gotowość bojową i wyjechała przez Kielce na front do Równego Wołyńskiego, gdzie przydzielono ją do 3 Dywizji Piechoty Legionów. Bateria po raz pierwszy weszła do walki w nocy z 30 czerwca na 1 lipca 1920 r. pod Daniczowem, gdzie ostrzelała silny oddział rosyjski, zmuszając go do odwrotu. Następnie polscy żołnierze zostali niespodziewanie zaatakowani przez rosyjską kawalerię, co spowodowało wycofanie się i porzucenie sprzętu. W rejonie Tuczyna doszło do zebrania części baterii wraz z dwiema armatami. Niebawem pozostałości 2 baterii zostały odesłane w celu uzupełnienia do Łucka. W końcu lipca bateria przekazała sprzęt 1 baterii 5 DAK. Dowództwo dywizjonu liczyło etatowo 7 oficerów, 60 podoficerów i szeregowych oraz 60 koni, a także 11 wozów. Etat baterii artylerii konnej wynosił 4 oficerów, 160 podoficerów i szeregowych, 180 koni, 4 działa, 2 karabiny maszynowe i 14 wozów. W końcu sierpnia 1920 r. 5 DAK w pełnym składzie zebrał się w Czersku koło Góry Kalwarii pod dowództwem kpt. Józefa Klukowskiego, a w październiku w okolicach Wilna wszedł w skład 3 Brygady Jazdy. W tym miejscu dowodzenie dywizjonem przejął mjr Gustaw Kiwerski. W styczniu 1921 r. do 5 DAK dołączyła 3 bateria, która została sformowana w Górze Kalwarii i do 1 września 1920 r. stanowiła odwód podczas obrony Warszawy. 14 maja 1921 r. 5 DAK przeniesiono do stałego garnizonu w Krakowie, gdzie organizacyjnie wchodził w skład 5 Brygady Jazdy.
W Staszowie powołano dowództwo garnizonu. Do zadań dowódcy garnizonu należało: dysponowanie terenami ćwiczeń polowych, regulowanie służby garnizonowej, ustalanie przepisów alarmowych, opracowywanie planów i programów uroczystości wojskowych, wydawanie rozporządzeń asystencyjnych, urządzanie miejsc kąpielowych, ustalanie porządku pobierania środków wyposażenia i żywności, rozmieszczanie jednostek i zakładów wojskowych, dbanie o zakwaterowanie osób wojskowych, wydawanie przepisów o zachowaniu higieny, prowadzenie inspekcji zakładów wojskowych, dozorowanie porządku, kontrolowanie stacji zbornych, przegląd prasy, badanie nastrojów ludności.
200 – koszary 202 – strażnica 203 – strzelnica 204 – łaźnia i cerkiew
W sierpniu 1920 r., w związku z ofensywą Armii Czerwonej, do Staszowa został przeniesiony z Tomaszowa Lubelskiego szwadron zapasowy 2 pułku ułanów, dowodzony przez mjr. Aleksandra Rowińskiego22. Jego zadaniem było gromadzenie i przygotowywanie uzupełnień żołnierzy i koni dla pododdziałów pułku walczących na froncie, szkolenie rekrutów i ujeżdżanie koni. Składał się ze sztabu, oddziałów: rekrutów, rekonwalescentów, ujeżdżania koni, magazynowego i szwadronu marszowego.
Wojsko w tym czasie borykało się z wieloma problemami. Brakowało odpowiedniego wyposażenia i umundurownia, koców, bielizny, występowały problemy z odpowiednim wyżywieniem żołnierzy. Taka sytuacja powodowała strach poborowych przed służbą wojskową oraz dezercje żołnierzy z oddziałów. Od 14 do 16 września 1920 r. 100 żołnierzy ze szwadronu zapasowego 2 pułku ułanów wraz z policjantami i żandarmami wzięło udział w obławie na dezerterów w okolicach Staszowa, m.in. w Wiązownicy, Kujawach, Konarach, Rybnicy. Podczas akcji aresztowano 87 poborowych uchylających się od służby wojskowej i 5 dezerterów. Osoby te ukrywały się m.in. w leśnych ziemiankach i szałasach.
W Staszowie znajdował się także posterunek żandarmerii wojskowej liczący kilkunastu żandarmów, który czuwał nad przestrzeganiem dyscypliny przez żołnierzy, a także Kierownictwo Nadzoru i Dozoru Koszarowego, zajmujące się infrastrukturą koszarową. Szwadron zapasowy 2 pułku ułanów stacjonował w Staszowie do 3 kwietnia 1921 r., kiedy został przeniesiony do Suwałk.
25 lipca 1921 r. do Staszowa przybyło z Dębicy dowództwo 24 pułku ułanów wraz z 1 i 2 szwadronem. 3 szwadron natomiast skierowano do koszar w Pińczowie. 24 pułk ułanów utworzony został w grudniu 1920 r. w Żółkwi z przeformowania 214 pułku ułanów Armii Ochotniczej (powstał w lipcu 1920 r.), wsławionego w walkach z Armią Czerwoną w rejonie Zamościa, pod Zawadowem, Horyszowem Ruskim, Boguszycami, Włodzimierzem Wołyńskim, Kowlem, Stepaniem i Olkiennikami. W wyniku działań wojennych poległo 14, a rannych było 38 żołnierzy pułku. 24 pułk ułanów jako barwy otrzymał białe proporczyki z żółtą żyłką oraz białe otoki na czapki. Wraz z przejściem do Staszowa dowództwo pułku objął płk Rudolf Lang. Z powodu ciężkich warunków zakwaterowania część pułku 4 grudnia 1921 r. przeszła do Jarosławia. Na początku kwietnia 1922 r. pułk przeniesiono z Jarosławia i Staszowa do Kraśnika.
Od sierpnia 1922 r. Staszów był garnizonem 2 pułku piechoty Legionów (ppLeg.) 2 Dywizji Piechoty Legionów (DPLeg.).
2 ppLeg. był jednostką wywodzącą się z Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Po zakończeniu działań wojennych od maja do sierpnia 1922 r. przebywał w Siedlcach.
W związku z przejściem Wojska Polskiego na struktury pokojowe oddziały dywizji zostały dyslokowane w sierpniu 1922 r. do stałych garnizonów. 2 DPLeg., w składzie której znajdowały się 2, 3 i 4 ppLeg. oraz 2 pułk artylerii polowej Leg. została rozmieszczona w garnizonach na obszarze Okręgu Korpusu nr X Przemyśl.
Dla 4 ppLeg., 2 pap Leg. i dowództwa 2 DPLeg. garnizonem stały się Kielce. 3 ppLeg. przybył do Jarosławia, a jego kadra batalionu zapasowego do Niska. W przypadku 2 ppLeg. nastąpiły trudności w zakwaterowaniu w jednym garnizonie — Pińczowie całości jednostki. W związku z tym I batalion został rozmieszczony w koszarach w Staszowie. Koszary pińczowskie, jak i staszowskie, w których zakwaterowano pułk były w bardzo złym stanie. Brak było szyb, drzwi, dobrych pieców. W pomieszczeniach budynków panowała duża wilgoć, co miało negatywny wpływ na zdrowotność żołnierzy. Dowódca pułku płk Emil Czapliński w piśmie skierowanym do Ministerstwa Spraw Wojskowych w dniu 13 maja 1924 r. informował: „[...] temperatura w izbach żołnierskich była tak niska, że w wielu wypadkach trzeba było przerwać naukę pisania, gdyż żołnierzom kostniały od zimna palce, chociaż siedzieli w płaszczach". Koszary te zbudowane przez Rosjan były przeznaczone dla oddziałów kawalerii, dlatego posiadały dużo stajni, a mało miejsca na zakwaterowanie żołnierzy. W takich warunkach nie można było zapewnić żołnierzom odpowiedniej higieny31. Sytuacja zakwaterowania pułku poprawiła się dopiero w 1931 r., kiedy został on przeniesiony z Pińczowa do koszar w Sandomierzu (oprócz I batalionu), zajmowanych dotychczas przez 4 batalion saperów.
I batalion piechoty składał się z dowództwa, trzech kompanii strzeleckich (po 3 plutony) i kompanii ciężkich karabinów maszynowych. 2 i 3 kompania oraz 1 kompania ciężkich karabinów maszynowych szkoliły żołnierzy z przeznaczeniem do Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), natomiast 1 kompania pełniła służbę wartowniczą i zabezpieczała działalność batalionu. Należy podkreślić, że staszowski batalion jako detaszowany (odłączony) był samodzielnym pododdziałem gospodarczym. Stan batalionu wynosił około 20 oficerów i ponad 600 podoficerów i szeregowych. Dowódcami batalionu byli: mjr Józef Miick, ppłk Woropaj, mjr Alfred Konkiewicz, mjr Stefan Kosina, mjr Zygmunt Malik, mjr Stefan Bieniecki, mjr Jan Kraus, mjr Stefan Kosina, mjr Antoni Cybulski, mjr Józef Kopecki.
Do batalionu w Staszowie wcielano poborowych m.in. z województwa kieleckiego, łódzkiego oraz województw wschodnich co było spowodowane systemem eksterytorialnego wcielania. Przykładowo w 1936 r. wcielono z przeznaczeniem dla KOP 298 poborowych, z czego 255 poborowych było narodowości polskiej, 33 niemieckiej, 4 żydowskiej i 6 ukraińskiej. Na 298 poborowych wcielonych pod względem wykonywanych zawodów zdecydowaną większość — 227 stanowili rolnicy. Pod względem wykształcenia półanalfabetów i analfabetów było wśród nich tylko 29, co stanowiło 9,74%. Do zadań należało także szkolenie żołnierzy dla potrzeb KOP. Jednostka przygotowała żołnierzy do przyszłej służby granicznej. Po sześciomiesięcznym okresie szkolenia przenoszono ich do oddziałów KOP: batalionów „Rokitno", „Wołożyn", „Czortków" i Centralnej Szkoły Podoficerskiej w Osowcu. Szkolenie dla KOP wykonywał właśnie 1 batalion w Staszowie. Należy podkreślić, że z zadania tego pułk wywiązywał się bardzo dobrze, o czym świadczą opinie dowódców KOP. Przykładowo gen. dyw. Henryk Minkiewicz w sprawozdaniu z 12 kwietnia 1927 r. skierowanym do II wiceministra spraw wojskowych gen. bryg. Kazimierza Fabrycego informował: „[...] uzupełnienie z 2 ppLeg. zasługuje na specjalne wyróżnienie, jako dobrane starannie i ze zrozumieniem warunków służby granicznej". W meldunkach dowódcy KOP gen. bryg. Jana Kruszewskiego z kontroli wyszkolenia wcielonego do KOP rocznika 1914 z 19 maja i 17 listopada 1936 r. znajdujemy informację, iż żołnierze przybyli z 2 ppLeg. byli wyszkoleni ogólnie dość dobrze33.
W okresie letnim 1 batalion 2 ppLeg. wraz z pozostałymi oddziałami 2 DPLeg. brał udział w manewrach m.in. od 18 sierpnia do 8 września 1932 r. w miejscowościach Jeżowe i Nowy Kamień koło Rudnika nad Sanem, podczas których przeprowadzono zawody, ćwiczenia batalionowe, ćwiczenia pułkowe i międzydywizyjne. W kolejnych latach 2 ppLeg. uczestniczył w manewrach w rejonie Sędziszowa- Szczekocin- Częstochowy- Wodzisławia (sierpień 1933 r.), Wojciechowic- Bidzin- Przybysławic- Słobutki Szlacheckiej (sierpień 1934 r.), Leśnika Małego-Dzierzkowic na Lubelszczyźnie (sierpień 1935 r.), Dęby, Jeżowej, Mielca, Kolbuszowej. Zgrupowania poligonowe 2 ppLeg. odbywał m.in. w Niwkach Daleszyckich i Górkach Klimontowskich35.
Powierzchnia staszowskich koszar wynosiła 2 ha 59 a 63 m2. Koszary składały się z dwóch budynków do zakwaterowania żołnierzy, stajni, magazynów, budynków gospodarczych, komory gazowej i ujeżdżalni. Obok koszar znajdował się plac ćwiczeń wraz z boiskiem sportowym o powierzchni 3 ha.
Ponadto poza koszarami wojsko dysponowało łaźnią ( obecnie Pałac Łazienkowski ) wybudowaną w 1895 roku o powierzchni 300 m/2 z dużym placem zwanym „ Blichem” na którym obecnie znajduje się ogród botaniczny. Plac ten służył do ćwiczeń wojskowych i sportowych.
Łaźnia była tak podzielona, że miała oddzielne pomieszczenia dla oficerów i oddzielnie dla żołnierzy. W części oficerskiej znajdowała się dodatkowo sauna zwana banią.
Wraz z łaźnią wybudowano z drugiej strony blichu od ul. Krakowskiej cerkiew prawosławną, którą przebudowano po opuszczeniu wojska rosyjskiego na dom żołnierza.
Na terenie miasta znajdowała się jeszcze wartownia i prochownia 52 a 5m/2 oraz strzelnica elementarna o powierzchni 20ha. Teren strzelnicy był prywatny i był dzierżawiony przez wojsko.
W 1928 r. władze wojskowe projektowały zbudowanie nowej strzelnicy o powierzchni 8 ha na placu ćwiczeń o po-wierzchni 300 ha, położonych na terenach miejscowości Rytwiany Golejów i Staszów. Objęty projektem teren nowego placu ćwiczeń i strzelnicy obejmował obszar około dwustu ha (pastwiska) należący do 28 właścicieli, którzy wyrazili zgodę na sprzedaż. Pozostały teren — 108 ha był własnością 8 rodzin z Golejowa, 25 ze Staszowa, którzy oświadczyli, że „swoich gruntów nie zamienią, ani nie sprzedadzą". Starostwo w Sandomierzu w dniu 14 listopada 1928 r. i Powiatowy Urząd Ziemski w Sandomierzu zawiadomiły Dowództwo Okręgu Korpusu nr X w Przemyślu, że w wymaganej odległości (4-5 kilometrów) nie ma majątku będącego własnością Skarbu Państwa lub gmin. Znajdował się jedynie majątek Artura Radziwiłła Rytwiany, którego teren po przeanalizowaniu nie nadawał się na plac ćwiczeń ze względu na podmokłość i pokrycie wysokopiennym lasem.
Kadra oficerska i podoficerska batalionu zakwaterowana była w wynajmowanych przez wojsko mieszkaniach w mieście oraz w wydzielonych izbach podoficerskich w koszarach. Sytuację zakwaterowania żołnierzy zawodowych poprawiło wybudowanie obok koszar w 1927 r. bloku oficerskiego w ramach Funduszu Kwaterunku Wojskowego. Kubatura budynku. wynosiła 12 227 m3, a wartość budowy 631 993,88 zł.
Władzę w garnizonie sprawował komendant, podlegający bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu nr X. Komendantem garnizonu był najwyższy stopniem i starszeństwem dowódca jednostki liniowej w garnizonie. W przypadku Staszowa był to dowódca I batalionu 2 ppLeg. W garnizonie staszowskim prowadzono kursy dokształcające z zakresu wiedzy ogólnej dla podoficerów zawodowych, którzy nie ukończyli pełnej szkoły powszechnej oraz posiadających świadectwo ukończenia siódmej klasy, mogących uzupełnić wykształcenie w zakresie gimnazjum. O kursie dokształcającym dla podoficerów zawodowych wspomina były podoficer Michał Żal: „W latach 1935-1938 zorganizowano kurs dla podoficerów zawodowych w celu zdobycia średniego wykształcenia. Najpierw w budynku Szkoły Powszechnej nr 1 w Staszowie, a następnie w miejscowym Gimnazjum Koedukacyjnym. Na kursy te uczęszczali prawie wszyscy podoficerowie zawodowi za odpłatnością 20 zł miesięcznie. Wykłady na tych kursach prowadzili najlepsi nauczyciele tamtych czasów, pod troskliwym nadzorem byłego kierownika Szkoły nr 1 pana Miczulisa oraz dyrektora Gimnazjum w Staszowie pana Kopczyńskiego"
Silne związki łączyły garnizon ze społecznością Staszowa. Mieszkańcy miasta uroczyście witali żołnierzy powracających z letnich ćwiczeń. Miejscowe władze realizowały postanowienie Związku Miast Polskich, które apelowało, aby powitanie żołnierzy powracających z manewrów odbywało się uroczyście przy współudziale Rady i Zarządu Miasta. Przykład tego stanowi powitanie, jakie miało miejsce 10 maja 1932 r. na Rynku z udziałem burmistrza Ignacego Raczyńskiego wraz z Radą Miejską i orkiestrą straży pożarnej. Wieczorem władze miasta zorganizowały dla oficerów przyjęcie.
Doniosłą rolę zarówno w pracy wychowawczej z żołnierzami, jak i współpracy ze społeczeństwem odgrywały święta państwowe i wojskowe. WII Rzeczypospolitej za najważniejsze święta państwowe uznawano: 3 Maja — dzień ogłoszenia Konstytucji w 1791 r., Dzień Niepodległości obchodzony 11 listopada dla upamiętnienia wyzwolenia spod zaborców oraz 19 marca — przypadające w tym dniu imieniny Marszałka Józefa Piłsudskiego. Podczas obchodów Święta Konstytucji 3 Maja w 1925 r. po mszy świętej przeszedł pochód na rynek. W uroczystości uczestniczyły pododdziały wojska. Odbyła się defilada żołnierzy, hufca szkolnego oraz harcerzy. 22 stycznia 1933 r. obchodzono siedemdziesiątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Podczas uroczystości na rynku zaprzysiężono żołnierzy.
Istotną rolę w życiu kulturalnym Staszowa odgrywał „Dom Żołnierza" zorganizowany w budynku dawnej rosyjskiej cerkwi. Organizowano w nim bale, przedstawienia staszowskiego Towarzystwa Dramatycznego im. Aleksandra Fredry, spotkania Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa". Również w Staszowie koncertowała orkiestra 2 ppLeg.
Stacjonowanie garnizonu miało istotny wpływ na rozwój gospodarczy miasta. Konieczność zaopatrywania kadry zawodowej i szeregowych żołnierzy w żywność i inne produkty stwarzała perspektywy rozwoju dla miejscowego rzemiosła, handlu i rolnictwa.
Należy również wspomnieć o działalności w garnizonie staszowskim służby duszpasterskiej. Kapelanami pomocniczymi Wojska Polskiego w latach 1923-1938 byli księża: Jan Wróblewski (1923-1926), Władysław Osuch (1926-1928), Stanisław Żak (1929-1930) i Józef Jędrasik (1934-1938)46.
Pożegnalne zdjęcie opuszczających Staszów żołnierzy II plutonu 3 kompanii 2 ppLeg. na tle ściany Domu Żołnierza. W pierwszym rzędzie od lewej stoją kpr. Stanisław Duda, st. sierż. Józef Brzozowski, ppor. Józef Wójcik, plut. Michał Żal
22 sierpnia 1939 r. przebywający na ćwiczeniach letnich pod Klimontowem 2 ppLeg. otrzymał rozkaz powrotu do garnizonów w Sandomierzu i Staszowie. 27 sierpnia dowódca pułku płk Ludwik Czyżewski na podstawie rozkazu Sztabu Głównego Wojska Polskiego zarządził mobilizację alarmową. Pododdziały 2 ppLeg. mobilizowały się w: Staszowie (I batalion dowodzony przez mjr. Józefa Kopeckiego), Chwałkach (II batalion pod dowództwem kpt. Kazimierza Jaworskiego, sztab pułku oraz pododdziały samodzielne), w Mokoszynie (III batalion — dowódca mjr Tadeusz Żelazowski).
Płk Ludwik Czyżewski wspominał: „28 sierpnia 1939 roku, mobilizacja alarmowa przebiega bez zakłóceń, stawiennictwo bardzo dobre. Ludzie powoływani są z najbliższych okolic, i tylko wyjątkowo z dalszych powiatów, jeśli brakuje niektórych specjalistów. Wysyłam sztandar pułkowy z pocztem i orkiestrą do Staszowa, gdzie odbędzie się zaprzysiężenie mobilizowanego 1 batalionu 2 ppLeg. Po przysiędze wrócą samochodem do Sandomierza. Przed wieczorem przybywa ze Staszowa marszem pieszym mjr Józef Kopecki z 1 batalionem. Mjr Kopecki melduje o przebiegu mobilizacji w Staszowie. Wszystko odbyło się sprawnie. Stawiennictwo ludzi, koni i wozów bez zarzutu. Po wydaniu kolacji 1 batalion zostaje skierowany na dworzec kolejowy, gdzie ma być załadowany". 2 ppLeg. wyruszył na front, wsławiając się walkami m.in. pod Borowskimi Górami, Ołtarzewem i w obronie Twierdzy Modlin.
Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W" w Staszowie miał być zorganizowany Ośrodek Zapasowy Żandarmerii. Jednostką mobilizującą dla wymienionego ośrodka był 10 dywizjon żandarmerii w Przemyślu. Zadaniem Ośrodka Zapasowego było wcielanie i szkolenie żołnierzy rezerwy i poborowych na potrzeby jednostek żandarmerii. Ośrodek składał się etatowo z dowództwa, szwadronów: gospodarczego, szkolnego, zapasowego oraz plutonu koni wierzchowych. 25 sierpnia 1939 r. z Grudziądza transportem kolejowym wyjechał grupa żołnierzy Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, którzy organizowali Ośrodek Zapasowy Żandarmerii. Jego komendantem został ppłk Stanisław Sitek. Zajęto obiekty po 1 batalionie 2 ppLeg. i przystąpiono od 31 sierpnia do wcielania żołnierzy rezerwy oraz przyjmowania nadwyżek z likwidowanych dywizjonów żandarmerii. W związku z nadejściem pod Staszów oddziałów niemieckich, w nocy z 4 na 5 września komendant ośrodka zarządził alarm i rozpoczęto wycofywanie się ze Staszowa do Baranowa Sandomierskiego. Przed wycofaniem z części rezerwistów utworzono batalion, który jako 3 batalion wszedł w skład 94 rezerwowego pp, podporządkowanego Grupie „Sandomierz". Dowódcą batalionu został kpt. Tadeusz Szymczykiewicz. Pododdział ten wziął udział w walkach Grupy „Sandomierz".
Uroczyste obchody 10-lecia Wojska Polskiego w Staszowie (woj. kieleckie). Fot. NN, kolekcję Bronisława Voigta udostępniła Alicja Wojciechowska
Po II wojnie światowej
Od marca do września 1945 r. w Staszowie stacjonował 27 batalion saperów 2 Brygady Saperów, dowodzony przez kpt. Leonida Griaznowa. Jednostka składała się z dowództwa, trzech kompanii saperów, plutonu dowodzenia, drużyny gospodarczej. Stan etatowy batalionu wynosił 321 żołnierzy, w tym 31 oficerów. Zadaniem saperów było rozminowywanie terenów przyczółka sandomierskiego.
Należy nadmienić, iż byłe obiekty wojskowe w Staszowie jeszcze w 1953 r. stanowiły własność Wojska Polskiego. Kompleks koszarowy użytkował komitet Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, budynek mieszkalny Ministerstwo Leśnictwa, w byłej cerkwi znajdował się dom kultury, a łaźnię użytkowała Spółdzielnia Szewsko-Cholewkarska a później Spółdzielnia WUMET.
Na podstawie zarządzenia Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego nr 0143/ org. z dnia 14 listopada 1966 r. i zarządzenia organizacyjnego szefa sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego nr 0120/org. z dnia 6 grudnia 1966 r. utworzono Powiatowy Sztab Wojskowy (PSzW) Staszów z zasięgiem działania na powiat staszowski. PSzW podlegał szefowi Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego (WSzW) Kielce.
PSzW współdziałał z prezydium Powiatowej Rady Narodowej, był organizatorem obrony terytorialnej i obrony cywilnej jako organ administracji terenowej oraz sztabem operacyjnym i mobilizacyjno-uzupełnieniowym. Etatowo składał się z 11 żołnierzy i 7 pracowników wojska. Zasadniczymi zadaniami sztabu były:
— nadzór nad realizacją prac mobilizacyjnych;
— koordynacja całokształtu przedsięwzięć operacyjno- -obronnych i organizacyjno-mobilizacyjnych na terenie ad-ministrowanych powiatów;
— inicjowanie i organizowanie szkolenia operacyjno- -obronnego oraz szkolenia ludności cywilnej z zakresu broni masowego rażenia;
— przygotowywanie sił i środków cywilnych do działań obronnych.
Szefem PSzW został ppłk Władysław Cetera, a jego zastępcą do spraw organizacyjno-mobilizacyjnych kpt. Eugeniusz Jeżewski. PSzW składał się z: szefa, zastępcy Wojskowej Komendy Rejonowej, szefa Wydziału Operacyjno-Szkoleniowego i Obrony przed Bronią Masowego Rażenia, Sekcji I — Mobilizacji i Administracji Rezerw, Sekcji II — Poboru, Sekcji III — Rezerw Oficerskich oraz kancelarii.
Sztab ściśle współdziałał z Powiatowym Komitetem Obrony w Staszowie w zakresie wymiany informacji, użycia sił i środków oddziałów samoobrony (Obrony Cywilnej) oraz rozśrodkowania ludności. Obsada PSzW uczestniczyła w ćwiczeniach sztabowych organizowanych przez WSzW i Wojewódzki Komitet Obrony. W zakresie uzupełnienia sił zbrojnych PSzW współuczestniczył w przeprowadzeniu poboru i organizował pokojowe uzupełnienie przez rozdział poborowych do jednostek wojskowych, jak również prowadził werbunek do zawodowych szkół wojskowych.
W Staszowie w 1968 i 1969 r. od kwietnia do listopada stacjonowały pododdziały Kieleckiego pułku Obrony Terytorialnej (OT) im. Leona Koczaskiego (jednostka wojskowa nr 2495 Kielce-Bukowka ), które realizowały szkolenie produkcyjne na rzecz gospodarki narodowej.
Istotą funkcjonowania jednostek OT była działalność szkoleniowo-produkcyjna ściśle związana z rejonem stacjonowania. Oprócz szkolenia ogólno wojskowego prowadzono w nich szkolenie specjalistyczno-zawodowe, podczas którego przygotowywano żołnierzy do zawodów robotniczych, m.in.: murarzy, betoniarzy, cieśli, operatorów maszyn budowlanych i drogowych.
Podstawowym celem praktycznego szkolenia żołnierzy jednostek OT, które realizowano w ramach prac wykonywanych na rzecz gospodarki narodowej było „osiągnięcie przez nich niezbędnych kwalifikacji, odpowiadających potrzebom obronności kraju w wykonywaniu zadań produkcyjnych". Szkolenie produkcyjne realizowano w II okresie szkolenia — od kwietnia do listopada.
Pomiędzy jednostką a przedsiębiorstwami były zawierane umowy na wykonywanie zadań produkcyjnych na podstawie otrzymanych zadań od naczelnych władz wojskowych. Zawierające umowę przedsiębiorstwo miało zagwarantować m.in. odpowiednią dokumentację techniczną, przygotować materiały i narzędzia pracy, zapewnić określone warunki socjalno-bytowe żołnierzom, przeszkolić żołnierzy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy odpowiednio wykonywanych pracach.
Żołnierze Kieleckiego pułku OT w 1968 i 1969 r. realizowali szkolenie produkcyjne na budowach w Staszowie oraz przy budowie torów kolejowych w Grzybowie. Wykonywali prace na rzecz Buskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego w Busku-Zdroju i Przedsiębiorstwa Robót Kolejowych nr 15 w Warszawie. W 1968 r. zadania te realizowała 1 kompania piechoty licząca 107 żołnierzy pod dowództwem mjr. Sylwestra Wojdyły, a rok później 119 żołnierzy (w tym 90 w Grzybowie). W tym okresie żołnierze kieleckiego pułku OT w ramach czynów społecznych wykonali również wiele prac, m.in. na rzecz Kombinatu Siarkowego w Grzybowie oraz szkół i miasta w Staszowie.
W związku z reorganizacją terenowych organów administracji wojskowej, na podstawie zarządzenia szefa sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego nr 015/org. z dnia 1 czerwca 1975 r. oraz zarządzenia szefa WSzW Kielce nr 050 z dnia 12 czerwca 1975 r. PSzW Staszów został rozformowany w terminie do 1 sierpnia 1975 r.57 Rozwiązanie PSzW stanowiło kres staszowskiego garnizonu.
Nieistniejący już garnizon Staszów zapisał się w historii wojskowości regionu świętokrzyskiego jako miejsce stacjonowania jednostek armii Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego, wojsk rosyjskich i Wojska Polskiego. Stacjonowanie wojska miało duży wpływ na rozwój miasta, głownie pod względem gospodarczym i kulturalnym.
Wykaz oficerów 1 pułku strzelców konnych w czasie stacjonowania w Staszowie (do 1826 r.)
Podpułkownicy: Mateusz Bardzki, Karol Chmielewski Majorzy: Franciszek Kosko
Kapitanowie: hrabia Roman Ankwicz, Leon Jelski, Józef Kowalewski, Karol Kozłowski, Feliks Kożuchowski, Jan Malinowski, Leander Malinowski, Franciszek Patek, Michał Potocki, Felicjan Płonczyński, Teodor Rolski, Feliks Roszkiewicz, Mikołaj Roszkiewicz, Stanisław Twardzicki, Ignacy Walewski, Józef Walewski, Michał Wiliński
Porucznicy: Joachim Bułcharyn, Józef Chrzanowski, Franciszek Falborg, Łukasz Kaczorowski, Ludwik Mszański, Mateusz Kuncewicz, Onufry Kurowski, Andrzej Łapiński, Alojzy Rybczyński, Jakub Saczyński, Józef Sewruk, Wilhelm Siemoński, Wincenty Szuldes, Ignacy Wendorff, Michał Wieluński, Anastazy Wierciszewski Podporucznicy: Józef Bobrownicki, Franciszek Chmielewski, Seweryn Cywiński, Karol Cywiński, Stanisław Doma¬niewski, Tomasz Drewnowski, Patrycy Drzewiecki, Adam Giżycki, Sebastian Gołaszewski, Ignacy Grochol¬ski, Adam Jaraczewski, Grzegorz Kossarabowicz, Kaje¬tan Korczakowski, Julian Kurnatowski, Konstanty Kurnatowski, Stanisław Lisowski, Maciej Morawski, Maciej Oyrzyński, Józef Pieczkowski, Józef Rostowski, Rudolf Skarżyński, Rafał Skarżyński, Walenty Stępniewicz, Szymon Turski, Stanisław Walderowicz, Ludwik Zalewski, Napoleon Walewski, Ludwik Zalewski, Hieronim Zwoliński
Obsada dowódcza 40 Małorosyjskiego pułku dragonów w Staszowie w 1903 r.
Dowódca pułku: płk Aleksy von Kruzensztern Dowódcy szwadronów:
1— rotmistrz Erazm Szwerubowicz
2— rotmistrz Jan Andriewski
3— rotmistrz Piotr Pizani
4— rotmistrz Andrzej Wiszczynski
5— rotmistrz Michał Mirowicz
6— rotmistrz Mikołaj Michoński Starszy lekarz:Włodzimierz Bekker Młodszy lekarz: Antoni Liwanow Lekarz weterynarii: Bazyli Ałubajew
Obsada oficerów i podoficerów 1 batalionu 2 ppLeg. w marcu 1934 r.
Dowódca batalionu: mjr Jan Kraus Podkwatermistrz: kpt. Kazimierz Milczanowski Lekarz: kpt. Kazimierz Józef Szulc Dowódca 1 kompanii: por. Jan Adam Mazur Dowódca 2 kompanii: kpt. Leon Antoni Łagan Oficer młodszy: ppor. Gustaw Józef Ropek Dowódca 3 kompanii: kpt. Stanisław Chmielewski Oficer młodszy: por. Wojciech Kruszyński Oficer młodszy: ppor. Stanisław Szubski Dowódca 1 kompanii karabinów maszynowych: por. Zdzi¬sław Tomasz Ziemski
1 kompania — brak danych.
2 kompania:
Szef kompanii: sierż. Karol Mazur
Podoficer gospodarczy: sierż. Adam Szubert
Podoficer broni: sierż. Jan Kmieć
Instruktor: plut. Jan Janczyszyn
Instruktor: kpr. Karol Włoch
Instruktor: kpr. nadterminowy Bolesław Śpiewak
Instruktor: kpr. nadterminowy Michał Musiał
Instruktor: kpr. nadterminowy Władysław Juszczyk
Instruktor: kpr. nadterminowy Józef Budziński
3 kompania:
Szef kompanii: tytularny st. sierż. Józef Brzozowski Podoficer gospodarczy: sierż. Andrzej Maj Podoficer broni: sierż. Saturnin Sawicki Instruktor: plut. Jan Marut Instruktor: plut. Józef Haliniak Instruktor: kpr. nadterminowy Michał Żal Instruktor: kpr. nadterminowy Stanisław Duda Instruktor: kpr. nadterminowy Stanisław Sady Instruktor: kpr. nadterminowy Władysław Piątek Instruktor: kpr. nadterminowy Antoni Popek Instruktor: tytularny st. sierż. Jan Pajęcki
1 kompania karabinów maszynowych: Szef kompanii: st. sierż. Józef Cholewa Podoficer broni: sierż. Bronisław Kacperski Szef batalionu: st. sierż. Kazimierz Kalicki Pisarz: plut. Wacław Rojek
Podoficer administracji koszar: st. sierż. Józef Pełka Podoficer żywnościowy batalionu: tytularny sierż. Feliks Kacprzak
Podoficer mundurowy batalionu: plut. Jan Ircha Podoficer broni batalionu: plut. Edward Wrona Rusznikarz: młodszy majster Edward Odorowski Podoficer sanitarny batalionu: kpr. Stanisław Ostrowski St. sierż. Szczepan Kittner.
Na podstawie opracowania Tadeusza Banaszka DZIEJE GARNIZONU STASZÓW W LATACH 1809-1975 Dr Tadeusz Banaszek (Daleszyce), mjr Wojska Polskiego, służy w Kielcach.