Bieszczadzki Park Narodowy został utworzony w 1973 r na obszarze 5725 ha. Po dwukrotnym powiększeniu (w 1989 i 1991 r) jego powierzchnia wynosi 27 064,12 ha. Położony jest we wschodniej części polskich Karpat. W swoich granicach mieści najcenniejsze partie Bieszczadów. Zarówno uroda krajobrazu, naturalne kompleksy leśne i półnaturalne połonin, jak i bogactwo fauny i flory pozwalają uznać ten drugi w Polsce co do wielkości park narodowy za jeden z cenniejszych w Europie obszarów chronionych. Jego walory przyrodnicze sprawiły, iż wspólnie z przyległymi obszarami Słowacji i Ukrainy uznany został jako międzynarodowy kompleks chronionej przyrody – Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Bieszczadzki Park Narodowy obejmuje najwyższe masywy górskie polskich Bieszczadów z głównymi szczytami: Tarnicą (1346), Krzemieniem (1335), Haliczem(1333), Bukowym Berdem (1313), Rozsypańcem (1272), Kińczykiem Bukowskim (1251), Połoninami: Caryńską (1297), Wetlińsko - Smerecką (1253), oraz masyw Wielkiej i Małej Rawki (1307). Szczyty te charakteryzują się łagodnymi, zaokrąglonymi formami grzbietów. Tylko w szczytowych partiach pojawiają się niekiedy drobne formy skalne i rumowiska.
Ocean Tetydy
Bieszczady zaliczane są przez geologów do gór młodych, gdyż istnieją zaledwie około 50 milionów lat. Wchodzą w skład innej jednostki geologicznej niż pozostałe polskie góry – należą do Karpat Wschodnich położonych w przeważającej części na terenie Ukrainy i Rumunii. Składają się z kilku równoległych pasm górskich biegnących z północnego zachodu na południowy wschód, pomiędzy którymi znajdują się głębokie doliny rzeczne.
Geneza powstania Bieszczadów związana jest z erą mezozoiczną i wydźwignięciem mas skalnych z dna pradawnego, nieistniejącego już oceanu Tetydy. Ocean ten odegrał podstawową rolę w tworzeniu się alpidów (łańcuchy Alp, Tatry). Na skutek wypiętrzenia się pasm górskich zanikł całkowicie. Pozostałości po nim zachowały się w postaci różnych warstw skalnych (wapienie, piaskowce, granity, łupki) odzwierciedlających różnorodne środowiska i różnorodne warunki panujące w jego dennych partiach.
Flisz karpacki
Po wypiętrzeniu pierwszych łańcuchów górskich ponad poziom wody, nastąpił etap ich intensywnego niszczenia na skutek działalności czynników atmosferycznych. Materiał skalny powstały w wyniku tego niszczenia był transportowany do zbiornika morskiego. W dnie morskim od górnej jury poprzez kredę do dolnego trzeciorzędu, gromadziły się naprzemianległe serie skalne zwane fliszem karpackim. Cechą charakterystyczną fliszu jest naprzemianległe występowanie ławic zlepieńców, różnobarwnych piaskowców, mułowców i iłowców. Ławice piaskowców są zazwyczaj uziarnione frakcjonalnie. Termin ten oznacza, że większe ziarna i okruchy skalne znajdują się w dolnej części ławicy, mniejsze - w górnej, czyli przeciętna średnica ziarna maleje ku górze. Pomiędzy kolejnymi ławicami występują ostre, dobrze widoczne dolne granice. Zawierają one często formy zwane hieroglifami mechanicznymi lub organicznymi. Hieroglify mechaniczne powstają na skutek działania prądu, który np. wlecze jakiś przedmiot uderzając nim o dno. Hieroglify organiczne to utrwalone na powierzchni ławic ślady działalności życiowej zwierząt, np. pozostawione ślady odnóży. Flisz karpacki pod względem wieku obejmuje kredę i dolny trzeciorzęd. Jest utworem monotonnym, prawie nie zawierającym skamieniałości i dlatego trudnym do określenia dokładnego wieku poszczególnych ogniw.
Powstałe w ten sposób monotonne skały fliszu karpackiego zostały następnie sprasowane i wypiętrzone ponad powierzchnię oceanu Tetydy, a w czasie oligoceńskich i mioceńskich (trzeciorzędowych) ruchów górotwórczych „odkute”, czyli oderwane od pierwotnego podłoża i pchnięte ku północy na odległość kilkudziesięciu kilometrów. Podczas tego „pchnięcia” utworzyło się szereg odrębnych, ponasuwanych na siebie płaszczyzn skalnych zwanych płaszczowinami. Spoczywają one bezpośrednio na krystalicznym podłożu platformy paleozoicznej.
Geomorfologia
W seriach skalnych fliszu karpackiego dużą rolę odgrywają piaskowce. Są bardziej twarde i odporne na wietrzenie niż inne ławice fliszu. Dzięki tej twardości wolniej ulegały erozji dając szereg malowniczych grzęd skalnych np. w rejonie Krzemienia, Halicza czy Dwernika-Kamienia.
Piaskowcowe serie fliszu tworzą wzniesienia, w miękkich ławicach łupkowych powstają zwykle głęboko wcięte doliny. Skośny, wychylony układ warstw skalnych spowodował w niektórych miejscach niesymetryczne wietrzenie wzgórz: zbocza stanowiące twarde stropy ławic są łagodniejsze; zbocza przeciwne, przecinające ławice są bardziej strome. Obecność miękkich iłów i łupków, podatnych na namakanie i pęcznienie jest przyczyną powstawania licznych obrywów i osuwisk, które osiągają czasem znaczne wielkości. Najbardziej znanymi w Bieszczadach i dobrze widocznymi są osuwiska, które utrudniają lub nawet tamują naturalny odpływ wód powierzchniowych. Należą do nich m.in. leżące tuż poza granicami parku: osuwisko „Zwiezło” z 1907 r na stokach Chryszczatej, jeziora Duszatyńskie oraz osuwisko z 1980 r, nad Wetliną, tworzące jez. Szmaragdowe.
Sieć wodna
Rzeki Bieszczadzkiego Parku Narodowego odprowadzają swe wody do Morza Bałtyckiego. Główną rzeką odwadniającą jest San wypływający na wschód od szczytu Piniaszkowy (961 m. n.p.m.) w rejonie Przełęczy Użockiej. Największymi jego dopływami na terenie parku są: Halicz, Wołosaty, Nasiczański i Wetlina zbierająca wody z Górnej Solinki oraz Wetlinki płynącej spod Połoniny Wetlińskiej. W wielu miejscach tworzą atrakcyjne widokowo przełomy jak np.Górna Solinka pomiędzy Jawornikiem a Działem oraz Prowcza pomiędzy połoninami Wetlińską i Caryńską. Szczególnym elementem rzeźby i krajobrazu Bieszczadów jest tzw. kratowy układ sieci rzecznej. Potoki w swym górnym biegu płyną równolegle do grzbietów, natomiast w środkowych odcinkach gwałtownie zmieniają kierunek na prostopadły i głębokimi przełomami rozcinają potężne pasma górskie. W rozlewiskach czystych i wartkich górskich strumieniach żyją pstrągi. W związku z brakiem pasm górskich pomiędzy Bieszczadami a Niziną Węgierską obszar ten podlega silnym wpływom lądowego klimatu Węgier
Roślinność
Bieszczadzki Park Narodowy chroni charakterystyczny dla Karpat Wschodnich układ pięter roślinnych, wśród których występują tylko trzy piętra. Brakuje tu świerkowego piętra regla górnego i piętra kosodrzewiny.
W obrębie parku piętro regla dolnego znajduje się na wysokości od 450 do 1150 m n.p.m. W niższych partiach tego piętra rośnie naturalny las bukowo-jodłowy z udziałem jawora i świerka. Trafiają się też partie boru świerkowego, podmokłych olszyn górskich i olszynki karpackiej oraz niewielkie lasy jaworzyny górskiej. W wyższych partiach przeważa czysty drzewostan bukowy z formami karłowatymi przy górnej granicy lasu. Bieszczadzkie buczyny należą do najbardziej naturalnych w kraju, a wiele ich fragmentów zachowało pierwotny charakter. Ponad bukami karłowatymi pojawiają się charakterystyczne dla Bieszczadów zarośla olchy zielonej (kosej) - endemitu wschodniokarpackiego. Powyżej 1160 m n.p.m. pojawia się piętro halne, subalpejskie, zwane tu połoninami.
Połonina, to lokalna nazwa zbiorowisk muraw alpejskich o charakterze naturalnym, których zasięg poszerzył znacznie człowiek, stosując metody gospodarki pasterskiej (wycinanie zarośli krzewów i drzew, wypalanie lasu, wypas owiec i bydła, koszenie traw). Tam, gdzie nie wypasano owiec piętro połonin zaczyna się prawie o 100 m. wyżej. Obecnie połoniny mają w znacznej mierze charakter półnaturalny. Zbiorowiska połoninowe to różnorodna roślinność typu wschodniokarpackiego, alpejskiego i subalpejskiego Spotyka się tu borówczyska i rośliny zielne, z których szereg ma charakter endemitów wschodniokarpackich.
W niektórych miejscach ponad piętrem połonin występują grzędy i rumowiska skalne. Dobrze z nich widać najniższe partie Bieszczadów – górskie doliny zwane „krainą dolin”. Po wojnie wysiedlono stąd prawie całą ludność miejscową. Dawne pola i łąki zarosły lasem i krzewami olch. Dziś o tętniących życiem dawnych ludzkich siedzibach świadczą tylko jaśniejące w dole plamy kwitnących drzew owocowych. Bieszczady są jednym z nielicznych miejsc w Europie, w którym przyroda odzyskała i pochłonęła obszary wydarte jej wcześniej przez ludzi.
O bogactwie flory parku świadczy ok. 900 gatunków roślin naczyniowych, ok. 300 gatunków porostów, ponad 200 gatunków mchów, ok. 20 gatunków śluzowców i wiele gatunków grzybów. 56 gatunków roślin podlega ochronie prawnej, w tym 46 objęto ochroną ścisłą. Zwracają uwagę endemity wschodniokarpackie: pszeniec biały, lulecznica kraińska, wilczomlecz karpacki i tojad taurycki, goździk skupiony, fiołek dacki, chaber Kotschy’ego, chaber miękowłosy i wężymród górski, a także ciekawe gatuki alpejskie i subalpejskie: pierwiosnka długokwiatowa, zawilec narcyzowaty, czosnek siatkowaty, prosiecznik jednogłówkowy i inne.
Fauna
Obszar Bieszczadów uznawany jest za jeden z najdzikszych w Polsce. Gęstość zaludnienia jest tu niewielka, sieć dróg słabo rozwinięta, lasy pokrywają ponad 80 proc. parku. Nic więc dziwnego, że Bieszczadzki Park Narodowy uznać można za największy w tej części Europy matecznik zwierzyny. Jest to jedyne miejsce w Polsce, w którym żyją razem i stale powiększają swą liczebność trzy nasze największe drapieżniki: niedźwiedź brunatny, wilk i ryś. Mieszka tu 1000-1500 jeleni odbywających jesienią słynne rykowiska. Żyje tu także ok. 100 żubrów sprowadzonych w latach 60. oraz dziki, łosie, sarny, lisy, żbiki, borsuki i wydry. Połoniny są królestwem drobnych gryzoni (darniówki zwyczajnej, polnika burego, myszy polnej, karczownika oraz ryjówki górskiej).
Park jest ostoją kilku rzadkich gatunków ptaków drapieżnych: orła przedniego, sokoła wędrownego, orzełka włochatego i gadożera. Gnieżdżą się tu również puchacze, puszczyki uralskie, orliki krzykliwe i grubodzioby. Osobliwością parku są ptaki alpejskie (m. in. płochacz halny i siwerniak) i gatunki typowo górskie (np. pliszka górska czy pluszcz).
Z gadów i płazów liczne są jaszczurki, salamandry, węże – m. in. największy polski wąż - Eskulapa, traszki i żaby trawne. Świat owadów tworzą motyle, wysokogórskie odmiany chruścików, liczne chrząszcze i pająki.
W sprawie ostatecznego kształtu a zwłaszcza obszaru BPN nie powiedziano jeszcze jak się wydaje ostatniego słowa. Rozważany jest bowiem projekt jego powiększenia do 40 tys. ha przez przyłączenie doliny górnego Sanu i Magóry Stuposiańskiej od północy oraz uroczysk leśnych w zlewni Solinki między wzniesieniami:Jawornik, Dziurkowiec, Okrąglik i Jasło. Te racjonalne zamierzenia dyrekcji parku znajdujące poparcie przyrodników i organizacji ekologicznych zapewniłyby ochronę naturalnych ostoi zwierzyny, wyjątkowo cennych rezerwatów torfowiskowych i znacznych obszarów dobrze zachowanej buczyny karpackiej z dużym udziałem jodły.
