Szlachta
Polowanie jako wyznacznik pozycji społecznej
Polują władcy i szlachta. W filmie Wielka miłość Balzaka jest scena, w której mąż pani Hańskiej karze chłopa za zabicie dzika – nie jest rzeczą chłopa polowanie w pańskich lasach na grubą zwierzynę, nawet jeśli wchodzi w szkodę. Polują też królowie, zapuszczając się w niedostępne knieje.Przy okazji napotykają cudowne źródła, zakładają miasta i uzdrowiska – mówi o tym niejedna legenda. Jednym z takich podań o łowach króla jest legenda o Janie i Cecylii utrwalona w Nad Niemnem Elizy...
„A szlachta niech sobie tańcuje” – taniec rewolucji
Bywał też taniec symbolem przewrotu, rzezi rewolucji. „Ja z tobą potańcuję” –mówimy, grożąc w języku potocznym i do tego powiedzenia odwołuje się Gustaw Ehrenberg w romantycznym, pełnym gróźb wierszu: O! Kiedy wybije godzina powstania, Magnatom lud ucztę zgotuje; On miecze i stryczki zaprosi do grania, A szlachta niech sobie tańcuje. (Gustaw Ehrenberg, Szlachta w roku 1831 )
Ubożenie szlachty
Odrębnym zagadnieniem jest ubożenie szlachty, między innymi w wyniku carskich represji po powstaniu styczniowym. Biednieją Niechcicowie z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, zmuszeni do zarządzania cudzymi majątkami, Orzelscy z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, rezydenci u bogatszych kuzynów, i Korczyńscy, coraz biedniejsi posiadacze majątku z tej samej powieści. Salomea Brynicka, bohaterka Wiernej rzeki , i jej sługa cierpią głód, zamknięci w dworze w czasach, gdy dogorywa powstanie. Biednieją...
Wyznacznik pozycji społecznej, ale i symbol zbratania
Taniec bywa symbolem pozycji społecznej – w sferach szlacheckich czy na dworze królewskim tańczy się co innego niż wśród ludu, tańcem akcentującym pozycję społeczną jest np. menuet czy walc (walca tańczy dama z wiersza Czesława Miłosza Walc ; co innego tańczy szkocki lud, co innego najbogatsi na pokładzie „Titanica” w superprodukcji Titanic ). Bywa też, jak w średniowiecznych tańcach śmierci, że taniec zrównuje różne stany. Wspólny taniec chłopów i panów na weselu ( Wesele Stanisława...
Praca wyznacznikiem miejsca w hierarchii społecznej; przekleństwo warstw niższych
Już w literaturze i sztuce antyku i średniowiecza praca jest wyznacznikiem pozycji społecznej. Pracują ponad siły niewolnicy ( Faraon Bolesława Prusa), nie od nich zależy ich miejsce pobytu, są jedynie sługami wykonującymi rozkazy swych panów ( Quo vadis Henryka Sienkiewicza). W tekstach kultury średniowiecza, renesan su czy sentymentalizmu praca chłopa jest czasem idealizowana (utwory Kochanowskiego), jednakże zdarzają się też utwory, w których mowa o krwi, pocie i upokorzeniach chłopów...
Szlachta trwoniąca majątki
Zarówno podupadająca drobna szlachta, jak i arystokracja żyją ponad stan. Utracjuszem okazuje się Kazimierz Starski z Lalki Bolesława Prusa. Żyje jak pasożyt, nieustannie podróżując, bawiąc się, romansując i czyhając na jakiś spadek po krewnych. W powieści widzimy także inne postaci marnujące majątki. Rozkapryszoną arystokratką, ponoszącą wielkie wydatki, jest córka mającego kłopoty finansowe Tomasza Łęckiego, panna Izabela. Oboje Łęccy żyją ponad stan, podróżując po Europie, wydając wiele...
Zaścianek
Tu z prawicą wyciągniętą nad zdumiałym ludem król donośnym głosem wypowiedział: „Oto ten ród, idący od człowieka z kondycji pospolitego urodzenia, idzie w porównanie ze szlachtą rodowitą krajową i wszystkich praw stanowi rycerskiemu odpowiednich odtąd aż do wygaśnięcia swego używać ma i takowe wykonywać. Nobilituję was i nakazuję, abyście nosili nazwisko Bohatyrowiczów, a pieczętowali się klejnotem Pomian, który jest żubrzą głową na żółtym polu osadzoną, jako pierwszy rodziciel wasz pokonał...
Polowanie – rytuał
O rytuałach szlacheckich związanych z polowaniem wiele pisze Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu . Wielkie polowanie na niedźwiedzia wymaga wielu przygotowań – broni, sprzętu, strojów, ludzi, psów. Psy są dumą myśliwych i chętnie rozprawia się o nich przy stole (np. słynny spór Asesora z Rejentem o Kusego i Sokoła). Przed wielkimi łowami odprawia się w leśnej kaplicy specjalną krótką mszę dla polujących (tzw. mszę świętego Huberta – patrona myśliwych). W polowaniu prócz ziemian biorą udział...
Bohatyrowicze
W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej ukazany zostaje zaścianek Bohatyrowiczów sąsiadujący z dworem w Korczynie. Jego mieszkańcy, podobnie jak Dobrzyńscy z Pana Tadeusza , zbiednieli, schłopieli, ale pielęgnują tradycję, czują się szlachtą, mówią po polsku, chlubią się herbem i bogatą historią. Legenda mówi, że protoplastami rodu byli Jan i Cecylia – on chłop, ona szlachcianka, którzy pobrali się, osiedli w puszczy, wykarczowali ją i na jej miejscu wraz z dziećmi i ich rodzinami założyli osadę....
Zaściankowa szlachta laudańska
W Potopie Henryka Sienkiewicza ukazana została przede wszystkim szlachta laudańska, złożona z kilku znanych rodów (takich jak Billewiczowie), które zamieszkiwały dwory, oraz z mieszkańców zaścianków (np. Butrymowie). Gdy umiera stary Billewicz, dziadek Oleńki, w testamencie zleca opiekę nad wnuczką całej szlachcie laudańskiej. I rzeczywiście, pogrążonej w żałobie dziewczynie ziemianie z poszczególnych zaścianków zwożą ryby, zboże, inne dary. Przedstawicielstwo szlachty laudańskiej zajmuje...