Odpowiedź immunologiczna to złożony zespół reakcji obronnych organizmu. Obejmuje rozpoznanie antygenu oraz jego neutralizację i eliminację.
Na odpowiedź immunologiczną składa się odpowiedź typu komórkowego i humoralnego, przy czym oba te mechanizmy przebiegają równolegle i są współzależne od siebie.
Odpowiedź immunologiczna następuje, gdy mechanizmy odporności nieswoistej okażą się nieskuteczne.
W początkowej fazie neutrofile i makrofagi fagocytują drognoustroje, po czym neutrofile zostają też pożarte przez makrofagi, które prezentują na swej powierzchni fragmenty antygenów.
W odpowiedzi humoralnej antygen łączy się z receptorem błonowym limfocytu B. Do aktywacji limfocytu B potrzebna jest na ogół obecność limfocytów Th, które same zostały pobudzone po rozpoznaniu i związaniu antygenu. Limfocyty Th produkują cytokiny (interleukiny), pobudzające limfocyty B do podziałów i różnicowania się. Powstaje bardzo duża liczba komórek, z których większość to komórki plazmatyczne, produkujące przeciwciała. Pozostałe stają się komórkami pamięci, zapamiętują strukturę antygenu. Wytworzone przeciwciała łączą się z antygenami i unieczynniają je, np. poprzez ułatwienie fagocytozy komórek z antygenami lub perforację ich błony.
Odporność komórkowa uzupełnia odporność humoralną, przy czym biorą w niej udział wyłącznie komórki, które zostały uczulone przez antygen. Limfocyty Tc pobudzone też przez limfocyty za pośrednictwem cytokin Th rozpoznają komórki z określonym antygenem i zabijają je, pobudzając do apoptozy. Do bezpośredniego zniszczenia antygenu mogą być zaangażowane makrofagi, które zostają pobudzone przez limfocyty Th poprzez cytokiny. Podczas odpowiedzi komórkowej także powstają komórki pamięci immunologicznej.
W odpowiedzi immunologicznej występują oba mechanizmy, choć ich udział może być różny. Odpowiedź humoralna dotyczy zwłaszcza reakcji na infekcje bakteryjne, natomiast komórkowa reakcji na infekcje wirusowe oraz podczas odrzucania przeszczepu i w walce z komórkami nowotworowymi. Odpowiedź komórkowa odpowiada też za opóźnionie reakcje immunologiczne (odczyn zapalny).
Pierwotna odpowiedź immunologiczna występuje, gdy układ immunologiczny styka się z danym antygenem po raz pierwszy. Gdy ustaje kontakt z antygenem, ilość wytworzonych przeciwciał spada, a w organizmie zostają jedynie komórki pamięci immunologicznej. Aktywne komórki immunokompetentne jako zbyteczne są pobudzane do apoptozy przez limfocyty TS poprzez wytwarzane przez nie cytokiny.
Jeśli dojdzie do ponownego kontaktu z tym samym antygenem, komórki pamięci immunologicznej łatwo ulegają aktywacji, szybciej proliferują i, w zależności od swego pochodzenia, produkują więcej przeciwciał lub cytokin. Jest to wtórna odpowiedź immunologiczna.
Uzyskiwanie odporności swoistej odbywa się w sposób czynny lub bierny.
– Czynny pobudza organizm do wytworzenia przeciwciał; może być: naturalny – po przebyciu zakażenia – lub sztuczny – po podaniu szczepionki.
– Bierny polega na wprowadzeniu do organizmu gotowych przeciwciał; może być: naturalny – przenikanie przeciwciał przez łożysko do płodu lub u noworodka z mlekiem matki, sztuczny – po podaniu surowicy odpornościowej.